Geschiedenis.nl

Dit boek behandelt de geschiedenis van Rusland, van 1985 tot 2016, met een korte inleiding over de jaren 1982-1984. De nadruk ligt op wat er allemaal fout liep tijdens Gorbatsjov en Jeltsin. Het boek begint met een lange inleiding, die al een groot deel van de inhoud verklapt en uitlegt.

Daarna is de volgorde grotendeels chronologisch, maar soms ook thematisch. De auteur behandelt niet enkel de politieke leiders, maar ook de instellingen, het kiesstelsel, de politieke partijen, de economie en het dagelijks leven in Rusland in de laatste dertig jaar. Hij toont aan dat Jeltsin in 1999 zelf zijn opvolging regelde door Poetin aan te stellen, maar met de zekerheid dat er geen rechtsvervolging tegen hem zou komen. Andropov (nov.’82-fe.’84) en Tsjernenko (fe.’84-maart ’85) krijgen niet meer aandacht dan hun korte ambtstermijn.

Gorbatsjov was slechts 54 en veruit de jongste van het politbureau toen hij in 1985 aan de macht kwam. Hij begon met een antialcoholcampagne, want het verbruik lag veel te hoog (25 li wodka per persoon per jaar = 100 li per man) , alcohol kostte miljoenen Russen hun werk en hun leven. De prijs steeg met 45 %, wat velen boos maakte, omdat nu een te groot deel van hun loon opging aan drank. Er ontstond een tekort aan suiker, omdat deze gebruikt werd om zelf illegale samogon (wodka) te maken. De campagne kostte de staat veel accijnsinkomsten, hij mislukte en werd in 1989 stopgezet.

Gorbatsjov probeerde ook de productiviteit te verhogen en trad op tegen inkomens die niet uit arbeid verkregen waren. 150.000 personen werden gearresteerd, vooral speculanten en handelaars in het zwart. Hij stond de mensen toe om bij te verdienen door arbeid of diensten, b.v. door Engelse les te geven. De coöperaties kregen meer mogelijkheden. De komsomol (communistische jeugd) maakte hiervan gebruik om ook bij te verdienen. Vele later miljardairs zoals Goesinski en Chodorkovski begonnen hun carrière in zulke coöperaties, Chodorkvski met de import en verkoop van computers, jeans en wodka, daarna met een bank.

In 1989 had de Sovjetburger het beter dan ooit, maar dat was voor een groot deel dank zij geleende Duitse marken in ruil voor de hereniging van Duitsland. Bovenop die leningen kwamen de kosten van de repatriëring van militairen; uit de DDR en Polen alleen al waren er dat 300.000, voor wie nieuwe woningen gebouwd werden, alweer met Duits geld.

In het kader van de glasnost werd in 1989 ook de Goelag Archipel van Solzjenitsyn gepubliceerd, met 15 jaar vertraging, er kwamen publicaties over de wandaden van Stalin, zijn kampen, repressie van volkeren, collaboratie met Hitler (1939-1941) en het geheime protocol van het Molotov-von Ribbentroppact werd bekend gemaakt. Het Congres verklaarde dat dit protocol uit 1939 nooit had mogen bestaan en dat de Baltische landen dus onterecht aangehecht waren. Katyn werd pas in 1992 bekend gemaakt.

Gorbatsjov haalde ook de Russische troepen terug uit Afghanistan. Tweemaal, nl.in 1987 en 1989, werd hij door Time uitgeroepen tot man van het jaar, een eer die enkel Stalin twee keer te beurt was gevallen, in 1939 en 1942. Chroesjtsjov kreeg die titel in 1957, Andropov in 1983.

Zijn poging om de SU te doen overgaan naar een markteconomie, die niet kapitalistisch mocht zijn, mislukte. Dan kwamen de eisen op gang van volksfronten voor grotere zelfstandigheid van vele Unierepublieken: Estland, Letland, Litouwen, Oekraïne, Georgië, Azerbeidzjan. In april 1989 – januari 1990 traden de Sovjettroepen nog op met 130 à 200 doden plus 700 gewonden in Azerbeidzjan en een kleiner aantal in Litouwen en Georgië. De krachten die Gorbatsjov had losgemaakt, werd hij niet meer de baas. De conservatieven waren tegen zijn glasnost, perestrojka en oeskorenië (versnelling van de productie) , de nationalisten wilden volledige onafhankelijkheid.

Gorbatsjov werd ook beschouwd als de verliezer van de Koude Oorlog en als niet opgewassen tegen de Tsjetsjenen. Toch werd hij in maart 1990 door het Congres verkozen tot president. In maart 1990 verloor de Communistische partij haar 70-jaar oude monopolie: andere partijen werden voortaan toegelaten. De eerste nieuwe partij was de Liberaal-Democratische van Zjirinovski (april 1991). Later kwamen er nog meer dan tien bij.


In augustus 1991 pleegden conservatieve communisten een staatsgreep tegen Gorbatsjov, terwijl hij op de Krim was. Jeltsin maakte een einde aan de coup en nam de macht over. Na de staatsgreep verbood Jeltsin zelfs (tijdelijk) de CPSU en werden al haar eigendommen in beslag genomen. De komsomol, die 40 miljoen leden telde, hield op te bestaan vanaf 1989 : ze viel uiteen in lokale organisaties, die zich bezighielden met commerciële activiteiten i.p.v. met socialistische opvoeding.

Tussen 27 augustus en 27 oktober 1991 verklaarden een reeks republieken zich onafhankelijk : Moldavië, Azerbeidzjan, Kirgizië, Oezbekistan, Tadzjikistan, Armenië , Turkmenië. In de meeste republieken werd de CP zelfs buiten de wet gesteld. Op 7-8 december 1991 werd de SU vervangen door het GOS. Op 21 december 1991 waren ze met 11 onafhankelijke staten.

President en premier Jeltsin liet economen zoals Gajdar en Tsjoebais de Russische economie radicaal hervormen via een shocktherapie. Het staatseigendom werd geprivatiseerd op vreemde manieren. Huurders konden zich laten registreren als eigenaars en moesten dan enkel de administratiekosten betalen en zorgen voor het onderhoud. Andere eigendommen werden verkocht aan wie geld had, maar die lieden hadden het vaak verkregen via criminele activiteiten, want het gemiddeld maandloon lag in december 1991 lager dan 10 dollar ! Bij de strijd om de grote staatsbedrijven zijn vele honderden doden gevallen (150). Gajdar en zeker Tsjoebais werden de meest gehate politici.

In 1992 werden de prijzen in de detailhandel geliberaliseerd, met stijgingen van 350 % als gevolg en invoer van textiel, auto’s etc. uit het buitenland. In het verleden kozen Russische leiders voor hun eigen auto’s (ZIL), nu voor gepantserde Duitse luxewagens. De bevolking kwam op straat uit angst voor hongersnood zoals in 1946-47.

In 1992-93 kwam Jeltsin in botsing met het parlement.In september 1993 pleegde Jeltsin een staatsgreep: hij ontbond de Opperste Sovjet en het Congres. De Opperste Sovjet reageerde met Jeltsin af te zetten en Roetskoj te benoemen tot president. Jeltsin sloot dan het water en de elektriciteit af in het Witte Huis en liet het bestoken met tankgranaten. De leiders van de rebellie werden gearresteerd. Tussen de 150 en 2.000 mensen kwamen om.

In februari 1994 schonk de Staats Doema amnestie aan de rebellen. In december 1994 werd een leger naar Grozny gestuurd, maar deze eerste Tsjetsjeense oorlog werd een debacle en kostte het leven aan duizenden Russische soldaten. Moskou had altijd moeilijkheden met de Tsjetsjenen. Maar de auteur legt niet uit waarom de Russen per se in dat land willen blijven.

Jeltsin was ook tegen de privileges van de nomenclatura, maar schafte ze niet af: het Olympisch Comité, de tennisbond en de Orthodoxe Kerk mochten sterke drank en sigaretten importeren en verhandelen. Bij de verkiezingen van december 1993 kon men kiezen tussen meerdere partijen. 55 % van de 106 miljoen kiezers bracht zijn stem uit.

Oversloot vertelt ook over de criminelen die in de goelag de baas speelden over gevangenen die geen misdaad begaan hadden zoals de politieke gevangenen en de mensen uit de “verkeerde” klasse. Ook de bekende voetbalclubs worden voorgesteld met hun achterban. Het aantal moorden ligt hoog : 44.000 per jaar tussen 1993 en 2000 of in verhouding 30 keer zoveel als in België of Nederland.

In 1996 won Jeltsin opnieuw de presidentsverkiezingen met 54 % tegen Zjoeganov (40%), Lebedj e.a.  De markteconomie en de democratie waren gered : Zjoeganov wou die afschaffen. Pijnlijk was de uitslag voor Gorbatsjov: hij kreeg slechts 0,51 % van de stemmen. In Jeltsins tijd werden de rijken miljardairs door de “uitverkoop van de eeuw”.

De financiële crisis in Azië in 1997 leidde tot vraaguitval, veel minder inkomsten voor Rusland in 1998, een financiële crisis, 15 miljoen werklozen of 1/5° van de beroepsbevolking. Die kregen een uitkering van 6 dollar per maand en leefden dus in diepe armoede. Premier Primakov herstelde de situatie, maar desondanks werd hij in mei 1999 ontslagen door Jeltsin.
De Russen zagen met tegenzin dat bondgenoot Servië door Amerika gebombardeerd werd om Kosovo onafhankelijk te laten worden.

In 1998-99 werd Poetin directeur van de FSB. Tussen 1985 en 1990 was hij de baas geweest van de KGB in Dresden, daarna medewerker van de burgemeester van Leningrad(Sint-Petersburg sinds 1992). Vanaf 1996 werkte hij voor Jeltsin. In augustus 1999 werd hij als onbekende en partijloze door Jeltsin tot premier benoemd.

In 1999 was er een reeks explosies, mogelijk door Tsjetsjeense terroristen of door de FSB ? Premier Poetin liet luchtbombardementen uitvoeren op Tsjetsjenië. Deze tweede oorlog was wel een succes. Hij leverde Poetin de steun op van het leger.  Op 31 december 1999 droeg Jeltsin de macht over op Poetin, die in maart 2.000 tot president werd gekozen met 53% van de stemmen, voor een resem andere kandidaten, o.a. Zjoeganov, die 29% haalde . Pas na zijn tweede termijn werd hij lid van Verenigd Rusland. Aan zijn vrienden gaf hij mooie postjes en veel rijkdom.

Tijdens Poetin kende Rusland van 1999 tot 2008 een ongekende economische groei van 7% per jaar of een verdubbeling van het bnp in 10 jaar. Nu was men weer op het peil van 1989. Er kwam orde en rust, maar op 12 augustus 2000 zonk de atoomonderzeeër Koersk. De Amerikaanse, Britse en Noorse marine wilden de nog levende bemanning redden, maar ze mochten niet. Alle 118 personen kwamen om.

In oktober 2002 gijzelden Tsjetsjeense terroristen 916 mensen in theater Doebrovka, waar de musical
Nord-Ost werd opgevoerd. Ze eisten de terugtrekking van de Russische troepen uit Tsjetsjenië. Met zenuwgas en vuurwapens werden alle 170 terroristen gedood. Maar helaas vielen ook bij de gijzelaars vele tientallen doden.

In 2003/2005 schakelde Poetin de ongewillige miljardairs uit : Berezovski, Chodorkovski en Lebedev. Hierna hebben de andere miljardairs zich neergelegd bij de macht van Poetin en zijn ze nog veel rijker geworden. En Poetins populariteit ging de hoogte in.

Na 2003 werd het rustiger in Poetins geleide democratie. In maart 2004 werd hij vlot herkozen. Een groot probleem was en is de verzorgingsstaat: gepensioneerden kregen in 2005 slechts 85 à 100 dollar per maand, maar de prijzen van de levensmiddelen zijn zoals in West-Europa. Een bijverdienste en een volkstuintje waren en zijn nog altijd noodzakelijk om te overleven. Vaak komt er ook nog steun bij van hun kinderen. Het aantal daarvan was en is te laag: 1,1 per vrouw in 2000. Vanaf 2005 werd er een geboortepremie toegekend van 9.200 $ voor het tweede kind, maar men mag dat bedrag niet meteen opnemen. Het aantal kinderen per vrouw is lichtjes gestegen van 8,7 per 1.000 in 2.000 naar 13,3 in 2013. Maar door teveel alcohol is er een vrouwenoverschot van 10 miljoen (op 142 miljoen inwoners). Ook drugs en aids veroorzaken veel doden.

Op 1 september 2004 volgde het drama in het schooltje van Beslan. Alweer Tsjetsjeense terroristen gijzelden 1300 kinderen, ouders en grootouders. Bij de bevrijding sneuvelden meer dan 350 mensen, vooral kinderen.De Oranjerevolutie in Oekraïne irriteerde Moskou ten zeerste, mede door de historische en economische banden. Het leidde tot een gasconflict en Russische inmenging in het oosten. 

Poetin slaagde erin het zelfvertrouwen van de Russen te herstellen en dat ook te tonen aan het buitenland. In 2007 waren er weer parlementsverkiezingen: 11 partijen namen deel, 4 haalden de kiesdrempel. Verenigd Rusland won met 64 % of 315 van de 450 zetels, de communisten haalden 11,5 % of 57 zetels.

Bij de presidentsverkiezingen van 2008 won Medvedev, de man van Poetin, met 70 %. Hij had veel meer tv-tijd gekregen dan de anderen samen. Zjoeganov, de eeuwige tweede, kreeg 17,7. In 2012 won Poetin opnieuw met 63,64 %, voor Zjoeganov (17%). In 2014 mocht Rusland in Sotsji de duurste Olympische Winterspelen ooit organiseren : 50 miljard $. Meteen na de Spelen bezette Rusland de Krim en Sebastopol(maart 2014). Het is me niet duidelijk waarom de auteur Sebastopol apart noemt, want het maakt immers deel uit van de Krim.

En in Oostelijk Oekraïne maakten Donetsk en Loegansk zich los van de nieuwe leiders in Kiev. Op 17 juli 2014 werd daar een vliegtuig neergehaald met een Russische raket, per ongeluk: 298 doden, van wie 193 uit Nederland. De Russen blijven ontkennen.

De Russische annexatie van de Krim en de bemoeienis met Oost-Oekraïne waren voor de NAVO een reden om het Oekraïense leger te helpen en economische en financiële maatregelen te nemen tegen Rusland en Russische politici en reisbeperkingen op te leggen aan vrienden van Poetin. Een half miljoen Oost-Oekraïners verlieten hun streek en vroegen asiel aan in Rusland. In Rusland waren alle partijen en 85 % van de bevolking enthousiast over de annexaties en over Poetins tegenboycot.

De grote tegenstander, Boris Nemtsov, werd in februari 2015 vermoord op een brug bij het Kremlin, ofwel omdat hij anti-Poetin was, ofwel omdat hij Charlie Hebdo gesteund had, waar de Tsjetsjenen hevig tegen waren. De moordenaars waren alleszins Tsjetsjenen, de opdrachtgevers blijven onbekend. Het grootste probleem voor de Russische economie is trouwens niet de boycot, maar de halvering van de prijzen voor olie en gas sinds 2013.

De auteur besluit dat de meerderheid van de Russen liever in een groots land wonen met armoede dan in een klein zoals Nederland met welvaart. De jaren ’90 waren voor de Russen een periode van armoede, vernedering en ontgoocheling. De democratisering ging gepaard met ellende: het bnp viel terug tot de helft ! De bevolking viel uiteen in superrijken in bewaakte villa’s in Rusland of in het buitenland, met privéscholen en anderzijds een grote massa armen.

Tijdens Poetin ging het veel beter dank zij een groei van 7 % per jaar van 1999 tot 2008. Maar het buitenland deed in hun ogen alles om Poetin klein te krijgen en de Russen arm te houden. Omgekeerd is het Westen teleurgesteld in Rusland: het land werd na 1990 niet zoals wij. Rusland en vele andere staten van de voormalige SU zijn geen democratieën geworden, maar autoritaire regimes en kleptocratieën. Het grote Rusland heeft een bnp dat drie keer lager ligt dan  het Nederlandse. Maar het heeft wel een heel lage schuldgraad van onder 20 % en een goudreserve die tussen 2008 en 2016 opgelopen is van 400 naar 1600 ton (bron: Beste Belegger, maart 2017, p. 64).

In 2018 zal Poetin bij leven en welzijn herkozen worden tot 2024. En wij zullen Rusland niet kunnen dwingen om de Krim terug te geven aan Oekraïne. Tegenover China gedragen wij ons trouwens veel milder, zelfs heel onderdanig.
De auteur eindigt met de uitslag van de laatste verkiezingen voor de Staats Doema : de 450 zetels zijn sinds september 2016 als volgt verdeeld : 343 voor Verenigd Rusland, een winst van 105; 42 voor de communisten van Zjoeganov, een verlies van 50; 39 voor de Liberaal-Democraten van Zjirinovski, een verlies van 17; 23 voor Rechtvaardig Rusland van Mironov, een verlies van 41 (522). Poetin zit dus op rozen. 14 partijen waren toegelaten, 10 haalden de kiesdrempel niet. Slechts 48 % van de kiesgerechtigden kwam stemmen.

Oversloot kent Rusland door en door, zowel de grote politiek, de instellingen, de wetgeving, de maatschappij, de verenigingen als het dagelijks leven. Hij poneert soms ongewone stellingen, b.v. dat Gorbatsjov faalde en dat het rijk uiteenviel omdat hij het socialisme kapot verbeterde. Ik zou eerder denken dat de Russen hem als een verliezer beschouwen omdat hij Oost-Europa kwijtspeelde, de Koude Oorlog verloor en de aanzet gaf tot het uiteenvallen van de grote SU. De hoofdstukken over de politieke en gerechtelijke instellingen en over het kiesstelsel zijn zeer ingewikkeld. In de titel staat: van Andropov tot Poetin. Juister zou zijn : van Gorbatsjov tot Poetin. Het register bevat helaas enkel namen van personen, terwijl de plaatsen en de zaken zeker zo belangrijk zijn. Ik mis ook een woordenlijst met de veel voorkomende begrippen : samogon, oeskorenië, … En een kaart met de genoemde plaatsnamen: Beslan, Krim, Donetsk, Loegansk.

Maar het is een knap overzicht van drie decennia Sovjet-Unie/Rusland.

Hans Oversloot
De verwoestingen van Rusland.
Een politieke geschiedenis van Andropov tot Poetin.
Uitgeverij Prometheus, A’dam / WPG, Antwerpen, 2017.
568 p., noten, bibliografie, register.
ISBN 978-90-351-4177-3
€ 30