Geschiedenis.nl

_{Foto: Jan Banning}

Jarenlang hebben ze erover gezwegen, de Indonesische vrouwen die tijdens de Japanse bezetting gedwongen waren tot prostitutie. Nu zijn ze bejaard, getekend door het leven, en eindelijk durven ze over dit duistere verleden te praten. De vrouwen worstelen stuk voor stuk met gevoelens van schuld en schaamte, en worden soms tot op de dag van vandaag door de omgeving nagewezen als ‘Japans  afdankertje’.  Het verdient groot respect dat zij hun geheim prijsgeven en daarmee het leed van de Indonesische bevolking onder de Japanse bezetter onder de aandacht brengen.

Even wat feiten: na aanvallen van het Japanse leger capituleerde het Koninklijk Nederlands Indisch Leger op 8 maart 1942. Aanvankelijk werd de Japanse bezetter als bevrijder binnengehaald en toegejuicht, maar al gauw was de Indonesische bevolking overgeleverd aan de wreedheid en willekeur van de bezetter. Mannen werden afgevoerd naar werkkampen en vrouwen liepen het gevaar dat ze opgepakt werden om als ‘troostmeisje’ te dienen in gedwongen prostitutie.

 

 De gedwongen prostitutie was een nieuwe oorlogstactiek van de Japanners. In 1937 – 1938 beging het Japanse Keizerlijke Leger tijdens de tweede Chinees-Japanse oorlog onvoorstelbare wreedheden tegenover de plaatselijke bevolking van Nanking. Jonge Chinese meisjes en vrouwen werden op gruwelijke wijze verkracht, verminkt en vermoord. Het bezorgde het Keizerlijk Leger internationaal een slecht imago. In Indonesië koos de Japanse bezetter voor een andere aanpak: gecontroleerde seks in militaire bordelen moest geslachtziektes en grootschalige verkrachtingen voorkomen. De bezetter had bij deze overwegingen absoluut geen oog voor de vrouwen, die onder de eufemistische term ‘troostmeisjes’ als prostituee moesten werken. Nu zij inmiddels hoogbejaard zijn, is die aandacht er alsnog.

 

 Hilde Janssen, journaliste en antropologe, reisde alleen en samen met fotograaf Jan Banning kriskras door de Indonesische archipel op zoek naar ‘troostmeisjes’.  In haar boek Schaamte en onschuld – Het verdrongen oorlogsverleden van troostmeisjes in Indonesië  vertellen de vrouwen hun indringende verhaal: zij zijn onder dwang of met valse beloften van straat gerukt, thuis opgepakt, door dorpshoofden opgeroepen en systematisch verkracht in militaire bordelen, kazernes, fabrieksloodsen, treinstellen en tentenkampen. De Japanse bezetting kwam officieel ten einde op 15 augustus 1945, maar voor deze vrouwen is de oorlog nooit opgehouden. Zij hebben te kampen met stigmatisering, slapeloze nachten, mislukte huwelijken, kinderloosheid en armoede.  De daders zijn hun straf ontlopen, en schadevergoeding is tot op heden uitgebleven.  

Indringende zwart-wit portretten van fotograaf Jan Banning (World Press Fotoaward 2004) vormen de illustraties bij Schaamte en onschuld. De portretten van de vrouwen tonen niet alleen hun kwetsbaarheid, maar ook hun kracht.  Ze zijn doorgegaan met hun leven, ondanks alle moeilijkheden. Voor de tentoonstelling Troostmeisjes in de Kunsthal zijn de portretten in kleur en meer dan levensgroot afgedrukt en hebben samen met de aangrijpende teksten een enorme impact.
De tentoonstelling wordt begeleid door het boek Troostmeisjes/Comfort women met foto’s van Jan Banning (zie omslagfoto links) en tekst van Hilde Janssen. In de inleiding krijgt seksueel geweld tijdens gewapende conflicten een wereldwijde context.  Recente voorbeelden zijn te vinden in Congo, de Darfur-regio in Sudan, Liberia, Colombia en Birma. In de jaren negentig zijn in Rwanda zo’n 500.000 vrouwen en meisjes verkracht en mishandeld, en in Bosnië-Herzegovina betrof het 50.000 vrouwen. Daders komen er dikwijls mee weg, omdat de slachtoffers erover zwijgen.

 

In de documentaire ‘Omdat wij mooi waren’ van filmmaker Frank van Osch zie je hoe Hilde Janssen de Indonesische ‘troostmeisjes’ met groot respect en medeleven benadert. Zij kent hun taal en cultuur, en dat is ongetwijfeld een belangrijk breekijzer geweest in de vele gesprekken. Janssen praat met ze, giechelt met ze mee, danst samen, troost ze en raakt ze aan. In die intieme sfeer ontstaat de vertrouwelijkheid die nodig is om het onderwerp bespreekbaar te maken. De vrouwen hebben een belangrijke motivatie: zij willen met hun verhaal  voorkomen dat nieuwe generaties vrouwen slachtoffer worden van seksueel geweld, maar ze willen ook erkenning in de vorm van excuses en – al jarenlang beloofd – smartengeld. Wat ze vertellen is dikwijls aangrijpend: er zijn vrouwen zodanig misbruikt, dat zij nooit meer kinderen konden krijgen. Icih (83) vertelt: ‘Mijn hele lijf is kapot gemaakt. Mijn lichaam kan het niet vergeten. De pijn zit in mijn hart.’ Om de kijker af en toe een adempauze te gunnen doorspekt documentairemaker Van Osch de verhalen met sfeerbeelden van Indonesië en bijpassende muziekfragmenten.

Met dit drieluik hebben Hilde Janssen, Jan Banning en Frank van Osch een belangrijke bijdrage geleverd aan het doorbreken van het stilzwijgen rond seksueel geweld tijdens gewapende conflicten. Maar zonder de vrouwen was het niet mogelijk geweest de boodschap over te brengen: dit soort gruwelijkheden moeten we voor de toekomst voorkomen.  

 

De tentoonstelling Troostmeisjes is nog tot en met 29 augustus te zien in de Kunsthal in Rotterdam.