Geschiedenis.nl

De Kamerverkiezingen van 2010 werden voor Jan Peter Balkenende en het CDA een ongekend drama. De partij ging van 41 naar 21 zetels en werd daarmee slechts de vierde partij van Nederland. Wat veroorzaakte dit verlies en wat was de rol van Balkenende zelf? Politiek journalist Wilco Boom reconstrueerde mede op basis van gesprekken met CDA'ers en andere betrokkenen de laatste vier jaar van Jan Peter Balkenende.

Bij de verkiezingen in 2006 werd het CDA opnieuw de grootste partij. De coalitievorming stuitte echter op een probleem. Het CDA zag eigenlijk niets in een coalitie over links maar was door de verkiezingsuitslag genoodzaakt met de PvdA te regeren. Ook de PvdA was weinig enthousiast. De verkiezingscampagne was hard geweest en de oneliner 'meneer Bos, u draait en bent niet eerlijk' had kwaad bloed gezet. De persoonlijke chemie tussen Balkenende en Bos was ver te zoeken. De formatie verliep dan ook moeizaam. Balkenende wilde door met zijn hervormingsagenda maar binnen de samenleving en binnen de PvdA was behoefte aan rust. Later zal blijken dat verschillende afspraken uit het regeerakkoord niet helder genoeg zijn. Zij zijn voor velerlei uitleg vatbaar en dan ook een bron van latere conflicten, zoals over de aanschaf van de Joint Strike Fighter, het ontslagrecht en het referendum over een nieuw Europees verdrag. In de jaren daarna komen in tal van dossiers het CDA en de PvdA dan ook hard tot botsing en kan slechts met moeizame compromissen en bezweringsformules het kabinet worden gered. Ook de aanpak van de financiële crisis en de resultaten van de commissie-Davids zorgen voor scheuren in de coalitie.

Het is uiteindelijk de missie in de Afghaanse provincie Uruzgan waarover het kabinet valt. In het regeerakkoord was hierover niets vastgelegd. In 2007 kwamen de partijen overeen dat Nederland de missie nog eenmaal verlengt, maar dat zijn inzet op aandringen van de PvdA zou worden begrenst tot 2010. Maar vanaf 2009 opteert Maxime Verhagen, de CDA-minister van Buitenlandse Zaken, ineens voor nog een verlenging, op beperkte schaal. De PvdA wil van de verschillende voorstellen niets weten en zegt uiteindelijk de samenwerking op.
Dat het kabinet juist over dit punt valt is volgens Boom vooral te wijten aan de slechte electorale positie van de PvdA. De partij leed een grote nederlaag bij de Europese verkiezingen en stond toen slecht in de peilingen. De partij wil af van het beeld dat ze 'draait' als het erop aankomt . 'Het plan van Verhagen om de Uruzgan-missie nog een keer te verlengen was toevallig het eerste onderwerp dat voorbijkwam waarbij de herwonnen ruggengraat gedemonstreerd kon worden'.

Net als bij de val van zijn vorige kabinetten kon Balkenende opnieuw wijzen naar een andere coalitiepartner (dit keer de PvdA) maar de vraag drong zich op of het leiderschap van de premier er misschien ook iets mee te maken had dat al zijn kabinetten de termijn niet volmaakten. De stroperigheid van zijn kabinet, de aanhoudende conflicten met de PvdA over tal van onderwerpen, zijn halsstarrige opstelling inzake het onderzoek naar de besluitvorming rond de aanval op Irak en het door willen gaan met de impopulaire Uruzgan-missie keerden zich ook tegen Balkenende en het CDA. Balkenende kreeg voortdurend het verwijt te schitteren door afwezigheid, geen regie te voeren, en niet slagvaardig te zijn. Zijn niet-officiele kandidatuur voor het voorzitterschap van de Europese Raad, een positie die uiteindelijk aan hem voorbij ging, deed ook afbreuk aan de positie van Balkenende. Volgens Boom is het ook nooit zijn kabinet geworden. 'Hij was voor dit kabinet de verkeerde premier. Hij kon zich niet vereenzelvigen met het naar zijn mening te weinig hervormingsgezinde regeerakkoord en is daardoor niet de leider van de coalitie worden'.

Ook binnen het CDA verloor Balkenende steeds meer steun. Balkenende's bondgenoten werden in 2006 allemaal benoemd met een functie in zijn regering. Binnen de partij leidde dit tot wrevel omdat de balans in de top van de partij daarmee ondermijnd werd. Het zwaartepunt kwam teveel in het Torentje te liggen en Balkenende werd steeds meer geïsoleerd. Ook krijgt hij het verwijt dat hij ontvankelijker moet zijn voor kritiek en tegengeluiden en zich niet zo halsstarrig moet opstellen.
Zeker na het verlies van de CDA bij de gemeenteraadsverkiezingen nam de Balkenende-moeheid binnen de partij toe. Een belangrijke minderheid van het partijbestuur wilde hem niet meer als lijsttrekker.  In Eurlings leek het CDA een alternatief te hebben maar deze bleek, om niet helemaal duidelijke redenen, ineens niet meer beschikbaar. Bij gebrek aan tegenkandidaten werd Balkenende uiteindelijk toch gekozen als  lijsttrekker. De campagne verliep moeizaam. Het was vooral een strijd tussen de VVD en de PvdA. De onthulling van de buitenechtelijke relatie van Jack de Vries heeft een desastreuze impact voor 'familiepartij' CDA en Balkenende zelf maakt ook de nodige blunders. De verkiezingsuitslag komt dan ook aan als een mokerslag voor het CDA. Nog diezelfde avond maakte lijsttrekker en premier Balkenende zijn vertrek uit de politiek bekend.

Met een heldere en compacte stijl voert Boom de lezer met veel vaart langs de dieptepunten van het vierde kabinet Balkenende tot de uiteindelijke val van Balkenende zelf. De vaak openhartige aanvullingen door direct betrokkenen geven een dieper inzicht in de besluitvorming en de vele fricties binnen zowel de coalitie als binnen het CDA. Interessant detail is verder dat aan het einde van elk hoofdstuk de positie van het CDA volgens de Politieke Barometer wordt vermeld. Wel blijven de hoogtepunten van Balkenende, voor zover die er in deze periode waren, wat onderbelicht. Ook de analyse van de verkiezingsnederlaag van het CDA is wat beknopt maar dat is gezien de versheid en complexiteit wel begrijpelijk.

Wilco Boom
De val van Balkenende - Wat ging er fout?
November 2010
Uitgeverij Nieuw Amsterdam
ISBN 978 90 468 0932 7
Prijs: € 16,95