Geschiedenis.nl

Het nieuwste themanummer van historisch tijdschrift Leidschrift is geheel gewijd aan seks in de late middeleeuwen. Een leuk maar vooral ook paradoxaal thema, want hoe ging het Christendom ooit samen met de geslachtsdaad?
 
Zie hier de schoen die wringt: Jezus werd geboren uit een maagd, hij deed zelf niet aan seks en hij droeg zijn leerlingen op om hun gezinnen te verlaten. Maar om de christelijke gemeenschap in stand te houden was seksuele activiteit juist noodzakelijk. De oplossing moest ergens in het midden worden gevonden: seks was toegestaan, maar mocht alleen op voortplanting gericht zijn. Lekker of niet, daarover kon je beter zwijgen. Of toch niet?

De bijdragen in Leidschrift schetsen ook een ander beeld van diezelfde religieuze middeleeuwen. Albertus Magnus, leermeester van filosofisch kerkvader Thomas van Aquino, schreef tussen 1257 en 1268 De Animalibus (‘Over de bezielde wezens’). Hij zocht daarin naar de oorzaak van genot:


“(…) terwijl het zaad in verschillende vlagen over de gezwollen substantie vloeit, wekt het op drie manieren genot op. De eerste is de beweging zelf die de gezwollen lichaamsdelen van binnenuit beroert. (…) De tweede oorzaak van het genot is het vette en olieachtige karakter van het zaad, waardoor de ledematen naar hun juiste gesteldheid terugkeren. (…) De derde oorzaak van het genot is de energie die door alle interne ledematen stroomt en hen fijngevoelig en diep aanraakt.”


Zo’n expliciete beschrijving is moeilijk voor te stellen in de middeleeuwse maatschappij waar de Roomse kerk een beslissende stem had in de seksuele moraal. Door middel van de seend-rechtspraak speelde de kerk een grote rol in de ontwikkeling naar seksuele taboes. Aan het eind van de 10e eeuw ontstond een hervormingsbeweging binnen de kerk die de invloed van leken, moraalamateurs, zo veel mogelijk wilde beperken. De kerk had de macht om af te rekenen met zowel kleine zonden (d.m.v. de biecht) als overspel, ongehuwd samenwonen, voorrechtelijke seks, verkrachting en prostitutie. Lijf- en doodstraffen vormden daarbij kennelijk voor de kerk geen moreel bezwaar.

Relevant

Het onderzoek naar de seksuele moraal in de middeleeuwen is behalve leuk en paradoxaal ook relevant. We doen lacherig over seks, omdat “de geslachtsdaad als primaire fysieke behoefte onontkoombaar is”, zoals hoogleraar Peter Hoppenbrouwers treffend schrijft. Een beetje ongemakkelijk, maar we herkennen het allemaal. De omgang met seks is sterk cultureel bepaald en omgeven met cultuurgebonden taboes. “Verschuivingen in opvattingen over seks kunnen daarom een belangrijke signaalfunctie hebben en een indicator zijn voor veel bredere maatschappelijke en culturele veranderingsprocessen.”

Ook werpt het licht op de verhoudingen tussen man en vrouw in de christelijke wereld. In alle bijdragen in het Leidschrift komt in meer of mindere mate de criminalisering van seksualiteit en met name van vrouwen naar voren. Wat dat betreft is er dus nog niet zo veel veranderd. Ook in de 21ste eeuw is een man die seks heeft met verschillende vrouwen minder problematisch dan wanneer het om een vrouw gaat, een ‘slet’.  

Prostitutie
 
De middeleeuwse ‘slet’ bij uitstek – om mij van een anachronisme te bedienen – is de prostituee. De Engelse geestelijk Thomas van Chobham schreef in de 13e eeuw een veelgebruikte handleiding voor biechtvaders. Hij onderscheidde daarin vijf definities voor een hoer: een vrouw die seks heeft buiten het huwelijk; een vrouw die seks heeft met vele mannen; een vrouw die tegen niemand nee zegt; een vrouw die in het openbaar zondigt en een vrouw die geld accepteert voor seks. Opvallend is dat het ontvangen van geld pas op de laatste plaats staat. Iets wat in deze tijd waarschijnlijk als eerste definitie naar voren zou komen.

Een waardevolle blik op de manier waarop met seks werd omgegaan vinden we in zogenaamde keuren of plaatselijke verordeningen. Dat waren boeken waarin de plaatselijke wetgeving werd vastgelegd. De keuren illustreren duidelijk de dubbelzinnige positie van de middeleeuwers ten aanzien van seksualiteit. Daaruit blijkt overigens dat geldelijk gewin wel degelijk een belangrijk aspect was van het ‘hoerdom’.

De kerk gedoogde de prositutie om een groter kwaad te voorkomen, namelijk “vrouwenvercraftinge, maechdenschennisse ende dierghelijcke enorme misdaden”. Daarom moest de prostitutie worden gereguleerd. Dat blijkt ook uit de Amsterdamse keur van 1478 waar duidelijk wordt dat de overlast door prostitutie te groot is geworden. De hoeren werden richting de stadsmuren gewezen. De zogenaamde ghemeene vrouwen (in de betekenis van ‘algemene vrouwen’) mochten hun beroep weliswaar uitoefenen, maar alleen op aangewezen plaatsen aan de rand van de stad, zelfs in de dwarsstraten richting de stadsmuren was het verboden. Dat alles om de goede mensen niet in de verleiding te brengen. Die overweging werd in de keur van 1509 alsvolgt omschreven:


“Ende die te wesen in een openbaere famoese plaetse, opdat deur die openbaerheyt ende famoesheyt van der plaetse ijmmers dieghene, daer ennige vreese en schaempte in is, souden getrocken wordden van quaet, ende dat dieghene, die sonder vreese ende scaempte sijn, souden heurs gelijck moghen vinden tot sulcken plaetsen ende alsoe de goede ondegeschendt laten.”

 
Deze voortdurend dubbelzinnige positie waarbinnen de geschiedenis en ook de historici zich bewegen, maakt dit themanummer van Leidschrift zeer de moeite waard. Naast de invloed van de kerk en de aangeboren zondigheid van haar volgelingen, geven de bijdragen vanuit verschillende perspectieven unieke inkijkjes op het leven in de middeleeuwen.

Leidschrift – historisch tijdschrift. Priesters, prostituees en procreatie. Seksuele normen en praktijken in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Uitgegeven door Stichting Leidschrift Leiden. 191 pagina’s. Meer info via www.leidschrift.nl.