FEESTELIJK GENIETEN VAN PLANTEN EN DIEREN
Geplaatst op
25 maart 2011
door
Lucia Hogervorst
Vanaf 1900 kwamen schoolplaten in gebruik als leermiddel in het onderwijs. In een prachtig vormgegeven tentoonstelling zet het Nationaal Onderwijsmuseum illustrator M.A. Koekkoek in het zonnetje, vooral bekend van de plaat In sloot en plas.
Lange tijd waren lezen, schrijven en rekenen de belangrijkste vakken op de lagere school. Daar kwam vanaf 1857 verandering in: ook aardrijkskunde, geschiedenis en ‘natuurlijke historie’ werden verplichte vakken. Met behulp van opgezette dieren, een aquarium of terrarium, een schooltuin en het maken van schoolwandelingen kon de onderwijzer zijn leerlingen belangstelling en vooral eerbied voor de levende natuur bijbrengen. Ook de rijk gedetailleerde schoolplaten van M.A. Koekkoek (1873 – 1944) vormden een belangrijk en bovendien visueel aantrekkelijk leermiddel, zo maakt de tentoonstelling 'In sloot en plas' duidelijk.
Schilder van dieren
Al direct bij binnenkomst staat de bezoeker van de expositie oog in oog met het origineel in olieverf van de schoolplaat In sloot en plas. Ook een aantal andere originelen sieren de feestelijk goudgeverfde entreezaal, terwijl een korte animatiefilm meer vertelt over leven en werk van Marinus Adrianus Koekkoek (1873-1944). Hij stamt uit het vermaarde schildersgeslacht Koekkoek en kreeg zijn opleiding in het atelier van zijn vader Willem Koekkoek (1839-1895), een landschapsschilder die zich had gespecialiseerd in het Nederlandse stadsgezicht. Maar Marinus had andere aspiraties, hij richtte zich in zijn schilderwerk vooral op de natuur. In zijn vrije werk verbeeldde hij met name Nederlandse landschappen, boerenerven en stalgezichten met kippen. Zijn talent voor het schilderen van dieren bracht hem in 1903 zelfs in Engeland, waar de hertog van Bedford hem vroeg enkele zeldzame herten uit zijn imposante verzameling exotische dieren op linnen te vereeuwigen. Van dit werk zijn mooie voorbeelden te zien in de tentoonstelling, evenals van de ansichtkaarten met exotische dieren, die Koekkoek voor dierentuin Artis maakte in 1909.
Popularisering van de natuurwetenschappen
Koekkoek schilderde de natuur niet alleen, nee, als het even kon ging hij er ook daadwerkelijk op uit. Dikwijls in het gezelschap van Eli Heimans, de onderwijzer die rond de eeuwwisseling samen met Jac. P. Thijsse de Nederlandse natuurstudie naar een hoger niveau tilde, trok hij gewapend met wandelstok, verrekijker, fotocamera en schetsboek de Veluwe in. Van hun excursies brachten ze verslag uit in De Levende Natuur, het tijdschrift waarvan Heimans redacteur was. Koekkoek verzorgde treffende illustraties bij de artikelen voor breder publiek, waarbij hij steeds oog had voor het kleine, alledaagse van de natuur.
Aansluitend bij deze trend van popularisering paste Koekkoeks werk voor uitgeverij Wolters. Vanaf 1912 maakte hij speciaal voor het lager onderwijs twee series schoolplaten over de natuurlijke historie in Nederland. De eerste serie, In ons land, bevatte platen als ‘Water- en weidevogels’, en een tweede serie uit 1926, Buiten ons land, platen als ‘Bewoners van de Karpaten’. In 1931 werd de serie In ons land herdrukt, waarbij de indeling volgens natuurlijke levensgemeenschappen het uitgangspunt vormde. Tot deze herdruk behoorde onder andere het beroemde 'In sloot en plas', en ook 'Het Naardermeer' ontbrak niet, het eerste natuurmonument van Nederland. De schoolplaten waren erg succesvol en zijn tot in de jaren zestig van de vorige eeuw op school gebruikt, de tijd waarin schooltelevisie zijn entree in het onderwijs maakte.
Rijksmuseum van Natuurlijke Historie
In 1918 werd M.A. Koekkoek aangetrokken als vaste illustrator van het Rijksmuseum van Natuurlijke
Historie in Leiden, het huidige Naturalis. Hij werd speciaal in dienst genomen om het grote overzichtswerk van Nederlandse vogels, de Ornithologia Neerlandica, de Vogels van Nederland, te illustreren en was daarmee de eerste vaste wetenschappelijk illustrator van het museum. Eduard Daniel van Oort, ornitholoog en directeur van het museum, had de leiding over dit project en schreef de teksten van het grote overzichtswerk. Koekkoek verzorgde de illustraties bij de 407 behandelde vogelsoorten. De tentoonstelling biedt verschillende voorbeelden, waarbij opvalt dat verschillende vogels nogal stijf zijn afgebeeld. Dat had alles te maken met de hoge eisen die Van Oort aan zijn illustrator stelde: alles moest nameetbaar zijn, en Koekkoek mocht geen perspectivistische verkortingen gebruiken.
.jpg)
Bijzondere vormgeving
De tentoonstelling is ingetogen gehouden, en toch een feest om te zien. Dat heeft veel te maken met de prachtige originelen van Koekkoeks werk, maar ook met de bijzondere vormgeving. In de hoofdzaal is de naam Koekkoek in acht levensgrote letters weergegeven, uitgevoerd in wit kunststof en kersenkleurig hout, en elke letter op zich is een vitrine waarin originelen van het werk van de illustrator zijn terug te vinden. Het maakt de tentoonstelling tot een lust voor het oog!
Catalogus bij de tentoonstelling
Onder redactie van Maartje Brattinga en Jacques Dane is de catalogus In sloot en plas - Leven en werk van illustrator M.A. Koekkoek (1873 - 1944) verschenen, die dieper ingaat op de verschillende aspecten van het leven en werk van de illustrator ingaat. Bij gebrek aan dagboeken, brieven en archiefmateriaal blijft de persoon Koekkoek ook na het lezen van de catalogus in het vage. Des te meer wordt duidelijk over zijn familieachtergrond, zijn werk en werkwijze en de plaats van zijn werk in het natuuronderwijs en de wetenschap. De illustrator had zelf een diepe bewondering voor de natuur en zette zijn schilderstalent gericht in om deze bewondering over te brengen op de kijker. Hij tekende dieren en planten in hun natuurlijke omgeving, en deed dat met grote nauwkeurigheid en vakkundigheid, zoveel is duidelijk.
De catalogus is een mooi uitgegeven plaatjesboek, getuige de vele prachtige afbeeldingen van bijvoorbeeld duiven, de langstaartklauwier, olifantsnuiten, de kerkuil, de koekoek en vele muizen. De schoolplaten krijgen in de catalogus bijzondere aandacht en dat heeft alles te maken met hun plaats in de collectie van het Nationaal Onderwijsmuseum: die bevat de oorspronkelijke aquarellen en olieverfschilderijen van de series In ons land en Buiten ons land. In de catalogus zijn die platen paginagroot afgebeeld, compleet met bijplaat - indien aanwezig - en de bijbehorende begeleidende teksten uit 1926 en 1931.
Het boek eindigt net als de tentoonstelling met een verrassende onthulling. Nog in 2003 beweerden onderzoekers dat M.A. Koekkoek zijn tekentalent tijdens de Tweede Wereldoorlog had ingezet voor het nationaalsocialistisch gedachtegoed. Die bewering blijkt echter op persoonsverwarring te berusten: zoon Cornelis Koekkoek ontwierp affiches voor de Nationale Jeugdstorm, zijn vader had er niets mee van doen. Met deze rechtzetting is de nagedachtenis van M.A. Koekkoek, natuurliefhebber in hart en nieren, gezuiverd!
Informatie
De tentoonstelling is tot en met 8 januari 2012 te zien in het Nationaal Onderwijsmuseum. Daarna krijgt de expositie een plek in Ootmarsum, waar hij van februari tot en met 30 september 2012 geprogrammeerd is. Voor meer informatie zie www.onderwijsmuseum.nl.
De tentoonstelling is vormgegeven door Ariënne Boelens en Frank de Bruijn en de animatie is afkomstig van Harold Houdijk. Samenstellers van de tentoonstelling: Maartje Brattinga, Lenja Crins, Sarah-Jane Earle, Tijs van Ruiten en Jacques Dane.
De catalogus In sloot en plas – Leven en werk van illustrator M.A. Koekkoek (1873 – 1944) van Maartje Bratttinga en Jacques Dane (red.) is in het museum verkrijgbaar voor € 16,95, of bij uitgever Omniboek.
Schilder van dieren
Al direct bij binnenkomst staat de bezoeker van de expositie oog in oog met het origineel in olieverf van de schoolplaat In sloot en plas. Ook een aantal andere originelen sieren de feestelijk goudgeverfde entreezaal, terwijl een korte animatiefilm meer vertelt over leven en werk van Marinus Adrianus Koekkoek (1873-1944). Hij stamt uit het vermaarde schildersgeslacht Koekkoek en kreeg zijn opleiding in het atelier van zijn vader Willem Koekkoek (1839-1895), een landschapsschilder die zich had gespecialiseerd in het Nederlandse stadsgezicht. Maar Marinus had andere aspiraties, hij richtte zich in zijn schilderwerk vooral op de natuur. In zijn vrije werk verbeeldde hij met name Nederlandse landschappen, boerenerven en stalgezichten met kippen. Zijn talent voor het schilderen van dieren bracht hem in 1903 zelfs in Engeland, waar de hertog van Bedford hem vroeg enkele zeldzame herten uit zijn imposante verzameling exotische dieren op linnen te vereeuwigen. Van dit werk zijn mooie voorbeelden te zien in de tentoonstelling, evenals van de ansichtkaarten met exotische dieren, die Koekkoek voor dierentuin Artis maakte in 1909.
Popularisering van de natuurwetenschappen
Koekkoek schilderde de natuur niet alleen, nee, als het even kon ging hij er ook daadwerkelijk op uit. Dikwijls in het gezelschap van Eli Heimans, de onderwijzer die rond de eeuwwisseling samen met Jac. P. Thijsse de Nederlandse natuurstudie naar een hoger niveau tilde, trok hij gewapend met wandelstok, verrekijker, fotocamera en schetsboek de Veluwe in. Van hun excursies brachten ze verslag uit in De Levende Natuur, het tijdschrift waarvan Heimans redacteur was. Koekkoek verzorgde treffende illustraties bij de artikelen voor breder publiek, waarbij hij steeds oog had voor het kleine, alledaagse van de natuur.
Aansluitend bij deze trend van popularisering paste Koekkoeks werk voor uitgeverij Wolters. Vanaf 1912 maakte hij speciaal voor het lager onderwijs twee series schoolplaten over de natuurlijke historie in Nederland. De eerste serie, In ons land, bevatte platen als ‘Water- en weidevogels’, en een tweede serie uit 1926, Buiten ons land, platen als ‘Bewoners van de Karpaten’. In 1931 werd de serie In ons land herdrukt, waarbij de indeling volgens natuurlijke levensgemeenschappen het uitgangspunt vormde. Tot deze herdruk behoorde onder andere het beroemde 'In sloot en plas', en ook 'Het Naardermeer' ontbrak niet, het eerste natuurmonument van Nederland. De schoolplaten waren erg succesvol en zijn tot in de jaren zestig van de vorige eeuw op school gebruikt, de tijd waarin schooltelevisie zijn entree in het onderwijs maakte.
Rijksmuseum van Natuurlijke Historie
In 1918 werd M.A. Koekkoek aangetrokken als vaste illustrator van het Rijksmuseum van Natuurlijke
Historie in Leiden, het huidige Naturalis. Hij werd speciaal in dienst genomen om het grote overzichtswerk van Nederlandse vogels, de Ornithologia Neerlandica, de Vogels van Nederland, te illustreren en was daarmee de eerste vaste wetenschappelijk illustrator van het museum. Eduard Daniel van Oort, ornitholoog en directeur van het museum, had de leiding over dit project en schreef de teksten van het grote overzichtswerk. Koekkoek verzorgde de illustraties bij de 407 behandelde vogelsoorten. De tentoonstelling biedt verschillende voorbeelden, waarbij opvalt dat verschillende vogels nogal stijf zijn afgebeeld. Dat had alles te maken met de hoge eisen die Van Oort aan zijn illustrator stelde: alles moest nameetbaar zijn, en Koekkoek mocht geen perspectivistische verkortingen gebruiken.
Bijzondere vormgeving
De tentoonstelling is ingetogen gehouden, en toch een feest om te zien. Dat heeft veel te maken met de prachtige originelen van Koekkoeks werk, maar ook met de bijzondere vormgeving. In de hoofdzaal is de naam Koekkoek in acht levensgrote letters weergegeven, uitgevoerd in wit kunststof en kersenkleurig hout, en elke letter op zich is een vitrine waarin originelen van het werk van de illustrator zijn terug te vinden. Het maakt de tentoonstelling tot een lust voor het oog!
Catalogus bij de tentoonstelling
Onder redactie van Maartje Brattinga en Jacques Dane is de catalogus In sloot en plas - Leven en werk van illustrator M.A. Koekkoek (1873 - 1944) verschenen, die dieper ingaat op de verschillende aspecten van het leven en werk van de illustrator ingaat. Bij gebrek aan dagboeken, brieven en archiefmateriaal blijft de persoon Koekkoek ook na het lezen van de catalogus in het vage. Des te meer wordt duidelijk over zijn familieachtergrond, zijn werk en werkwijze en de plaats van zijn werk in het natuuronderwijs en de wetenschap. De illustrator had zelf een diepe bewondering voor de natuur en zette zijn schilderstalent gericht in om deze bewondering over te brengen op de kijker. Hij tekende dieren en planten in hun natuurlijke omgeving, en deed dat met grote nauwkeurigheid en vakkundigheid, zoveel is duidelijk.
De catalogus is een mooi uitgegeven plaatjesboek, getuige de vele prachtige afbeeldingen van bijvoorbeeld duiven, de langstaartklauwier, olifantsnuiten, de kerkuil, de koekoek en vele muizen. De schoolplaten krijgen in de catalogus bijzondere aandacht en dat heeft alles te maken met hun plaats in de collectie van het Nationaal Onderwijsmuseum: die bevat de oorspronkelijke aquarellen en olieverfschilderijen van de series In ons land en Buiten ons land. In de catalogus zijn die platen paginagroot afgebeeld, compleet met bijplaat - indien aanwezig - en de bijbehorende begeleidende teksten uit 1926 en 1931.
Het boek eindigt net als de tentoonstelling met een verrassende onthulling. Nog in 2003 beweerden onderzoekers dat M.A. Koekkoek zijn tekentalent tijdens de Tweede Wereldoorlog had ingezet voor het nationaalsocialistisch gedachtegoed. Die bewering blijkt echter op persoonsverwarring te berusten: zoon Cornelis Koekkoek ontwierp affiches voor de Nationale Jeugdstorm, zijn vader had er niets mee van doen. Met deze rechtzetting is de nagedachtenis van M.A. Koekkoek, natuurliefhebber in hart en nieren, gezuiverd!
Informatie
De tentoonstelling is tot en met 8 januari 2012 te zien in het Nationaal Onderwijsmuseum. Daarna krijgt de expositie een plek in Ootmarsum, waar hij van februari tot en met 30 september 2012 geprogrammeerd is. Voor meer informatie zie www.onderwijsmuseum.nl.
De tentoonstelling is vormgegeven door Ariënne Boelens en Frank de Bruijn en de animatie is afkomstig van Harold Houdijk. Samenstellers van de tentoonstelling: Maartje Brattinga, Lenja Crins, Sarah-Jane Earle, Tijs van Ruiten en Jacques Dane.
De catalogus In sloot en plas – Leven en werk van illustrator M.A. Koekkoek (1873 – 1944) van Maartje Bratttinga en Jacques Dane (red.) is in het museum verkrijgbaar voor € 16,95, of bij uitgever Omniboek.
Nederland