Geschiedenis.nl

Ze bestaan echt: ‘Het meisje in een schilderijlijst’ en ‘De geleerde aan zijn lessenaar.’ Ze zijn in 1641 geschilderd door Rembrandt van Rijn en hangen tegenwoordig in het Koninklijk Paleis in Warschau. Het meisje kijkt je indringend aan en de geleerde lijkt in gedachten verzonken. De twee schilderijen vormen de rode draad door het non-fictie boek van kunsthistorica Gerdien Verschoor. Ze beschrijft hoe deze twee schilderijen bijna drie eeuwen lang door Europese landen reizen. De afbeeldingen worden "tronies" genoemd. Dit genre was in de zeventiende eeuw bijzonder gewild.

Gerdien neemt de lezer mee naar het jaar 1775, waarin kunsthandelaar Jacques Triebel de twee schilderijen te kooop aanbiedt  in Warschau. De laatste Poolse koning Stanislaw August koopt de schilderijen van Triebel. In de loop van de achttiende eeuw komen ze in handen van de adellijke Poolse familie Lanckoroński. Karolina Lanckoroński, een nazaat van deze familie komt in beeld.

Karolina Lanckoroński wordt geboren in 1898. Zij ontwikkelt zich op het gebied van kunst en kunstgeschiedenis. Ze wordt in Europa een van de eerste vrouwelijke kunsthistorici met een doctorstitel. Karolina heeft een baan als secretaresse, reist veel en heeft de ambitie om de eerste vrouwelijke hoogleraar kunstgeschiedenis in Polen te worden. Maar de Tweede Wereldoorlog maakt dat onmogelijk.

In 1933 komt Hitler aan de macht en in datzelfde jaar overlijdt Karolina’s vader. Daardoor erven Karolina en haar broer en zus het familiepaleis met de kunstcollectie, waaronder het meisje en de geleerde.

Net als veel andere leden van de intelligentsia wordt Karolina gearresteerd. Ze komt terecht in het concentratiekamp Ravensbrück bij Fürstenberg. Wat volgt in het boek is een fascinerend verslag van Karolina’s lotgevallen. Als lezer word je stil van het verhaal van de ontberingen van gevangenen, de medische experimenten, de vernederingen en hoe vrije geesten worden gebroken. De twee schilderijen zijn even niet belangrijk. De lezer verplaatst zich, dankzij schrijfster Gerdien Verschoor in Karolina’s verschrikkelijke situatie.

Hitler wil een Fuhrermuseum neerzetten in Linz en hij rooft daarvoor kunst uit heel Europa. Ook de collectie van de Lanckoroński's staat op de verlanglijst. Na de oorlog komen het meisje en de geleerde weer boven water. Ze behoren opnieuw tot Karolina’s inventaris van kunstbezit. Maar Karolina heeft zich iets voorgenomen. Een belangrijke en nobele daad, typerend voor deze vrouw. Het leidt tot een verrassende ontknoping.

Gerdien Verschoor
Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts
Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2019
320 pagina's
€ 22,99

De trailer van het boek op YouTube van uitgeverij Atlas: