Geschiedenis.nl

Het thema werd aldus in de uitnodiging aangekondigd: Op 9 november 1938 brandden de synagogen in Duitsland. Een verschrikkelijke uitbarsting van racistisch en religieus geweld. Gruwelijk begin van wat uitliep op de moord op zes miljoen Joden. Is in 2006 antisemitisme verleden tijd geworden? Of zoeken we steeds opnieuw zondebokken? Zoals bijvoorbeeld nu de Staat Israël. Of voor anderen: dé Islam? Zijn mensen in staat om te leven met religieuze en culturele verschillen? De wereld van 2006 is onherbergzamer dan ooit geworden - na 11 september 2001, na Rwanda, Congo en Darfur.

1938

Vlak na de Reichskristallnacht in 1938 werd het infame geschrift van Maarten Luther Wider die Juden und ihren Lügen uit 1543 heruitgegeven. Luther schreef hierin vlak voor zijn dood: ‘Erstlich, dass man ihre Synagoga oder Schule mit feur anstecke und, was nicht verbrennen wil, mit erden uber heuffe und beschütte, das kein Mensch ein Stein oder Schlacke davon sehe ewiglich.' In 1938 verheugden velen zich er over, dat Luthers wens eindelijk was uitgekomen. De Thüringer bisschop Martin Sasse uit Eisenach schreef het voorwoord in de heruitgave van Luthers geschrift, waarin de volgende jubelende bewoordingen opvallen: ‘Op 10 november, op Luthers verjaardag, stonden de synagogen in Duitsland in brand ... Daarmee werd de door God gezegende strijd van de Führer tot de volledige bevrijding van ons volk bekroond.' In deze heruitgave werd Luther geprezen als ‘de grootste antisemiet van zijn tijd, - degene die zijn volk indringend waarschuwde tegen de Joden'.

Het mag er ons niet om gaan om - vlak na hervormingsdag op 31 oktober - Maarten Luther eenzijdig zwart te maken. De hele christelijke geschiedenis is immers vol van anti-judaïsme en antisemitisme. De groten in die geschiedenis - enkelen uitgezonderd - waren alle besmet met het anti-joodse virus.

Er bestaan vele vormen en uitingen van antisemitisme of jodenhaat. Telkens werden Joden tot zondebokken gemaakt. Er is een antisemitisme uit economische, uit biologische en uit politieke motieven. En nog veel meer uitingsvormen. Nog steeds hoor je: De Joden hebben de macht in de wereld in handen; ze zijn allemaal rijk; ze spelen elkaar de bal toe; ze hebben het achter hun elleboog. Een uitdrukking als deze hoor je niet zo vaak meer, maar vóór de oorlog was het een bekend gezegde: ‘Tel je vingers na, als je een Jood een hand hebt gegeven'. Allemaal rijk of juist allemaal arm, - het kon beide als excuus gelden voor antisemitisme. In Polen was de grootste groep van de drie miljoen Joden vóór de Tweede Wereldoorlog straatarm, maar ook dat was een reden tot discriminatie en jodenhaat. Nu weten we waar dit op uitgelopen is. We zijn gewaarschuwd. Of zijn we kort van memorie?

{mospagebreak}Auschwitz
In 1986 bezocht ik voor her eerst de grootste begraafplaats van Europa, het voormalig kamp Auschwitz en een paar kilometer daarvandaan de verwoeste gaskamers van Birkenau. Het was nog in de communistische tijd. Ik maakte die reis naar Auschwitz, Treblinka en Sobibor met een groep joodse overlevenden van de kampen, - op uitnodiging van het Nederlands Auschwitz Komité. Later ben ik nog drie keer in Auschwitz geweest, maar met name die eerste keer maakte die plek een verpletterende indruk. De reisgenoten, de overlevenden, bleven maar doorvertellen, dag en nacht. Telkens weer vragen stellen waarop geen antwoorden gegeven kunnen worden. Toen ik de beruchte poort binnenliep, met de letters Arbeit macht frei, liep een lieve Nederlands-joodse oma naast me. Ik vroeg haar waarom ze naar deze plaats van de dood wilde terugkeren. ‘Mijn kinderen hebben me dringend afgeraden te gaan', vertelde ze. ‘Maar ik wilde nog één keer in mijn leven vrij door deze poort lopen, met het gevoel "Ik leef en het joodse volk leeft" en Hitler heeft niet zijn zin gekregen'.

Het was in dat jaar - 1986 - dat Ronny Naftaniel en ik de moederoverste van het Karmelitessenklooster interviewden. Haar gezicht was verborgen achter een gesloten nonnenkap en achter de tralies van het strenge klooster, dat gesticht was in het gebouw waarin het beruchte Zyklon B gas voor de gaskamers lag opgeslagen in de oorlogsjaren. Zij vertelde ons dat ze elke dag bad voor de zielen van de joodse kampslachtoffers. Een hoog opgericht kruis was voor het gebouw neergezet. De joodse deelnemers aan onze groep waren diep geschokt vanwege deze postume katholieke annexatie van de joodse vermoorden. Pas na een jarenlange heftige discussie in de media, en na het ingrijpen van paus Johannes Paulus II, verlieten de nonnen dit gebouw en werd hun klooster verplaatst naar een andere plek in de stad Oswieciem.

{mospagebreak}Antisemitisme verleden tijd?
Elk jaar geef het CIDI in Den Haag (het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël) een rapport uit over ‘Antisemitische incidenten in Nederland'. Voor het eerst blijkt in 2006 dat het aantal incidenten in Nederland is afgenomen. Toch was er rond 4 en 5 mei opnieuw een golf aan bekladdingen en vernielingen van monumenten. In Rotterdam werden er bij jongens van de Nationale Alliantie t-shirts gesignaleerd met de tekst erop ‘tweehonderd procent anti-joods'. Maar tegelijk werd geconstateerd dat het politieoptreden tijdens voetbalwedstrijden resultaat opleverde en de spreekkoren ‘Hamas, Hamas, joden aan het gas' veelal uitbleven.

Ik wil de hand in eigen boezem steken en de kerk niet buiten schot laten. Op 13 maart 2005 hield ds Mos in de Messiaskerk in Wassenaar zijn inmiddels berucht geworden preek. ‘De jood in ons is een verrader', verkondigde ds Mos. ‘De jood is een silent killer. Hij is een soort aal, een gladde aal.' En verder: ‘Hitler wilde de jood in ons midden definitief verdrijven. Dat klinkt misschien heel vreemd, maar hij staat daarmee op bijbelse bodem'. Vanwege deze en ander woorden stak een storm van protest op. Na veel druk trok ds Mos pas in augustus 2006 zijn preek in en bood zijn verontschuldigingen aan. Deze predikant is een uitzondering, hoop ik. Maar soms ben ik pessimistischer. Heeft het christendom wereldwijd werkelijk definitief een punt gezet achter haar antisemitische verleden?

Telkens weer steekt het antisemitisme de kop op en groeien er nieuwe koppen aan de oude draak. De verspreiding van antisemitische hetze via internet is vrijwel ongrijpbaar. In maart 2005 sommeerde het Commissariaat voor de Media het doorgeven van de Arabische satellietzender Al-Manar te stoppen, omdat deze door Iran, Syrië en Hezbollah gesteunde zender regelmatig anti-Westerse en antisemitische propaganda uitzond.

In zijn onlangs verschenen boek, Van jodenhaat naar zelfmoordterrorisme. Islamisering van het Europees antisemitisme in het Midden-Oosten (Heerenveen 2006), heeft dr Hans Jansen een schokkend beeld gegeven van het hedendaagse Arabische antisemitisme, dat zich vooral afzet tegen de Staat Israël, maar daarbij gebruikt maakt van alle afschuwelijke anti-joodse stereotiepen uit het verleden, zoals de beschuldiging van joods kannibalisme. In zijn afscheidsrede wilde de Utrechtse hoogleraar Piet van der Horst de nazistische achtergrond van deze stereotiepen blootleggen. Het feit dat de rector van de Universiteit van Utrecht hem dat verbood, veroorzaakte en heftige discussie in de pers over de vrijheid van meningsuiting en wetenschapsbeoefening. Uiteindelijk werd de volledige tekst gepubliceerd en kreeg die veel meer aandacht dan anders het geval zou zijn geweest. Steeds meer wordt de klacht vernomen dat wetenschappers en politici zich zelfcensuur gaan opleggen om felle uitbarstingen van moslimzijde te voorkomen.

Ondertussen is het evenzeer noodzakelijk om te waarschuwen voor anti-islamitische en anti-Palestijnse stereotiepen, alsof alle moslims in de Middeleeuwen zouden leven en alle Palestijnen terroristische aanslagen zouden willen plegen. Dat is niets anders dan nieuwe zondebokken aanwijzen. Het is niet eenvoudig voor de overheid en leidinggevenden om enerzijds alert te zijn tegen antisemitisme, racisme en terreurdreiging, en anderzijds het vreedzaam samenleven van mensen van verschillende religieuze en culturele achtergronden te bevorderen. In Amsterdam tracht burgemeester Job Cohen deze weg te bewandelen.

{mospagebreak}Gedenken
We zijn geroepen om te gedenken en niet te vergeten. Elk jaar opnieuw krijgen de eerstejaars theologiestudenten in hun eerste maand in Kampen een week lang een eerste verkenning in het jodendom voorgeschoteld en een week lang over de islam. Ik verzorg reeds vele jaren de week jodendom. We gaan in die week ook steeds één dag naar Amsterdam, naar de gedenkplaats De Hollandsche Schouwburg en naar het joods Historisch Museum, en we ontmoeten Joden die vertellen over hun ervaringen in de oorlog en hun actuele beleving van het jodendom. We staan stil bij het Auschwitz monument in het Wertheim Plantsoen, de bekende gedenkplaats, gemaakt door Jan Wolkers, indrukwekkend in zijn eenvoud: Platen van gebroken glas, met de woorden ‘Auschwitz nooit weer'. Sprekende, heldere woorden, die - dat moet gezegd worden - niet waar geworden zijn na 1945. Niets mag en kan met Auschwitz vergeleken worden. Nooit moet je in de verleiding vallen om het éne lijden te vergelijken met ander lijden, laat staan het éne lijden tegen het andere uitspelen. De actuele discussie over de massamoord op de Armeniërs door de Turken in 1915 gaat voorbij aan het feit dat niemand ontkent dat er honderdduizenden Armeniërs vermoord zijn. Ik zag de bewijzen op foto's in een museum in de Armeense wijk in Jeruzalem en maakte een keer op 24 april de gedenkdag van de Armeense genocide mee. Overigens moet ook beklemtoond worden, dat Nederlanders in deze controversen vaak hypocriet zijn. Zij hebben boter op hun hoofd, zolang zij niet in staat zijn een open discussie te voeren over de Nederlandse misdaden tijdens de politionele acties eind jaren veertig in Indonesië. En hoe gaan wij om met asielzoekers in Nederland vandaag? Mag je niet zeggen dat ze gedeporteerd worden? Door de discussie, die is losgebarsten over het al of niet toelaatbaar zijn van een vergelijking met deportaties in de Tweede Wereldoorlog, is de oorspronkelijke gewetensvraag naar de behandeling van asielzoekers helemaal op de achtergrond geraakt

{mospagebreak}In nieuw gewaad?

Welke vormen heeft het antisemitisme vandaag aangenomen? Vaak wordt beweerd dat anti-zionisme het aloude antisemitisme in een nieuw gewaad heeft gestoken. Anti-zionisme is het ontkennen van het bestaansrecht van de staat Israël en het onproportioneel scherp veroordelen van de politiek van deze staat.

Het is waar dat een antisemiet in iedere tijd opnieuw zijn redenen vindt; zijn eigen rationalisaties verdedigt om Joden te kunnen veroordelen en discrimineren. Jean Paul Sartre heeft dat ongemeen helder aangetoond in zijn boek ‘Portret van een antisemiet'.

De rationalisaties zijn vaak tegen elkaar weg te strepen. Joden zijn of allemaal rijk of allemaal arm. Joden worden voor communisten en voor kapitalisten uitgemaakt. De joodse staat zou een neo-koloniale onderneming zijn in het Midden-Oosten, en wordt tot zondebok gemaakt van alle kwaad in de wereld.

Laat ik trachten misverstanden te voorkomen en bepaalde critici de wind uit de zeilen te nemen. Ook ik ben het heel vaak gloeiend oneens met de Israëlische regeringspolitiek, en discussieer daarover met mijn joodse en Israëlische vrienden. Kritiek op de politiek van de staat Israël is niet alleen geoorloofd maar uiterst noodzakelijk. Het is voor ons moreel uiterst verwerpelijk om niet óók te luisteren naar de stem van de Palestijnen, die het kind van de rekening zijn geworden, niet alleen van de Israëlische overlevingspolitiek, maar evenzeer of nog meer van hun eigen leiders en van de schijnheilige politiek van de meeste Arabische staten. Máár, nogmaals: Zodra kritiek tegenover Israël de vorm aanneemt van het ontkennen van het bestaansrecht van de Staat Israël, neemt deze anti-zionistische kritiek de vorm aan van antisemitisme.

{mospagebreak}Nederland en Israël
Even een uitstapje.

Het Verzetsmusem vroeg mij om ook in te gaan op de Nederlandse reacties tijdens de recente oorlog in Libanon.

Hoe is het gesteld met de Nederlandse houding ten aanzien van Israël? Hoe heeft de Nederlandse visie op Israël zich ontwikkeld en in hoeverre is de Nederlandse kijk op Israël veranderd? Ooit was Nederland eenzijdig en onkritisch pro-Israël.

Het jaartal van 1967 moet in dit verband genoemd worden. In juni van dat jaar vond de Zesdaagse Oorlog in het Midden-Oosten plaats. Tegen veler verwachting in wist Israël de Arabische legers niet alleen te weerstaan, maar kreeg ook geheel Jeruzalem en de Westelijke Jordaanoever in handen. Ook in Nederland heerste toen euforie. Men vergeleek het kleine Israël met Nederland in de nazitijd. Alom overheerste de sympathie voor de staat Israël.

In diezelfde periode was langzaam tot het grote publiek doorgedrongen wat de nazi's hadden beoogd met de Endlösung. De vrees voor een herhaling van de Sjoa bracht onder Joden over de hele wereld heftige emoties teweeg. Het Eichmann-proces, dat in 1961 in Jeruzalem plaatsvond, had in Israël als katalysator gefungeerd, waardoor de tot op dat moment veelal verzwegen verhalen van overlevenden over de nazi-tijd loskwamen. Langzaam was ook de omvang van de nazi-misdaad en de verschrikkingen van de concentratiekampen doorgedrongen in Nederland. Volgens de historicus Jan Oegema vergeleken velen in de christelijke wereld, bewust of onbewust, het lijden van het joodse volk met het lijden van Jezus. Er zou langzaam een soort van ‘publieke religie rond Auschwitz' ontstaan zijn in het steeds meer geseculariseerde Nederland.(J. Oegema, Een vreemd geluk. De publieke religie rond Auschwitz, Amsterdam 2003). Anne Frank en Etty Hillesum werden de nieuwe ‘heiligen' van deze publieke religie.

Overigens heeft Oegema geen oog voor het gegeven dat velen in en buiten de kerk ook hunkerden naar positieve tekenen, al of niet van hogerhand, naar tekenen van ‘opstanding' na de nacht van ‘kruis' en ‘ondergang'. De onverwachtse overwinning van de Israëli's in de Zesdaagse Oorlog van 1967 leek hierin te voorzien en veroorzaakte een ware euforie. Overal verschenen posters met teksten als ‘Israël: Gods wonder'. Het gevolg was ook, dat aan de staat Israël hoge morele verwachtingen werden verbonden. Het laat zich denken dat noch Israël noch enige andere staat ter wereld aan zulke hoge verwachtingen kan voldoen. Maar je hoort het nog steeds op straat en aan de borreltafels: ‘Die Joden zouden toch beter moeten weten - na Auschwitz. Nu doen ze anderen hetzelfde aan als wat hen is aangedaan.' Voor alle duidelijkheid: Dat is dus hedendaags antisemitisme!

{mospagebreak}Modellen

Het is een poging waard om nog wat dieper in te gaan op de Nederlandse houding ten aanzien van Israël. Christelijke stereotiepen spelen daarbij een grote rol, zoals ik hoop aan te tonen. Maar ook ex-christenen of niet-christenen bezigen deze stereotiepen, al zijn ze zich dikwijls niet bewust van de oorsprong van deze vooroordelen.

Laat ik enkele modellen de revue laten passeren, aangeduid met een enkel sleutelwoord:

Model 1. Vervanging

Steeds is in de kerkgeschiedenis beweerd dat het joodse volk na Christus zijn bijzondere betekenis heeft verloren, en dat nu de kerk in de plaats gekomen is van Israël. Daardoor hebben het joodse volk en de staat Israël geen bijzondere religieuze betekenis meer. In de praktijk is deze visie een vrijbrief gebleken voor anti-judaïsme en anti-zionisme.

Model 2: Illustratie

De Joden worden in dit model beschouwd als het zondige volk bij uitstek. Dat haalt men uit de bijbel, waarin ze soms worden getekend als een hardnekkig volk. Die internjoodse kritiek wordt uit zijn verband gerukt en misbruikt: De Joden zouden een illustratie zijn voor alle mensen van wat fout, zondig en halsstarrig is.

Model 3: Volk van de eindtijd

Israël wordt gezien als de klok die ons aanwijst dat het einde der tijden voor de deur staat. In die eindtijd zal Israël een bijzondere rol spelen. Profetische gedeelten in de bijbel worden geciteerd om deze visie te ondersteunen. Deze groepen christenen geven onvoorwaardelijke ondersteuning aan de staat Israël en willen van geen enkele kritiek weten. Er is weinig of geen betrokkenheid bij het lot van de Palestijnen. De islam is de nieuwe zondebok geworden.

Model 4: Israël is een notie

Israël wordt gezien als notie in plaats van natie. In deze visie het volk-zijn van de Joden ontkend en de staat Israël het recht van bestaan ontzegd. Het Israël van de bijbel zou alleen verwijzen naar de armen en vertrapten in de wereld, en dus vandaag veel meer naar het Palestijnse volk dan naar de Israëli's. Met andere woorden: Het bijbelverhaal wordt als wapen tegen de staat Israël ingezet.

Model 5: Experiment

In dit model beschouwt men Joden als een bijzonder volk en de staat Israël als een uniek fenomeen. Deze visie kan zowel religieus als seculier worden ingekleurd. Israël is dan een experiment van moraliteit en gerechtigheid, en moet het beter doen dan alle andere staten in de wereld. Die last kan geen enkele staat dragen. Het nieuws uit Israël zorgt regelmatig voor een flinke deuk in dit onrealistische verwachtingspatroon.

Model 6. Een teken van Gods trouw

Zo hebben de Nederlands Hervormde Kerk in 1959 al en de Duitse Protestantse Kerk van Rijnland in 1980 de staat Israël genoemd. Ook dit beeld schept hoge verwachtingen en kan het zicht op een realistische oplossing van het Midden-Oosten conflict in de weg staan.

{mospagebreak}1938 en 2006

In 1938 brandden de synagogen. Gebedshuizen werden in brand gestoken.

In onze tijd worden er opnieuw aanslagen gepleegd. Ook tegen gebedshuizen. Niet alleen synagogen zijn het doelwit, maar ook moskeeën. Op vele plekken is bewaking nodig, als mensen willen gaan bidden. De les van de geschiedenis is niet geleerd. Dat vereist meer dan een geschiedenis-canon. Het is moeilijk te zeggen wat de remedie precies zou moeten zijn. Zeker ook een straf juridisch vervolgingsbeleid. Lik op stuk. Er is hier ongetwijfeld een belangrijke taak weggelegd voor het onderwijs, en voor een plek als dit Verzetsmuseum. Daarnaast is het bevorderen van de dialoog tussen bevolkingsgroepen een zaak van de hoogste prioriteit en urgentie. Ook de zogeheten trialoog tussen Joden, christenen en moslims. Na 11 september 2001 moet het duidelijk zijn dat het streven naar dialoog geen luxe aangelegenheid is voor enkele enthousiastelingen, maar levensnoodzakelijk voor het overleven en samenleven op onze planeet.

In deze verkiezingstijd, waarbij bevolkingsgroepen tegen elkaar opgezet dreigen te worden, en waarbij politici vaak inspelen op de onderbuik-gevoelens in de samenleving, zullen we ons hoofd koel moeten houden en ons blijven inzetten voor onderling respect. We zullen moeten leren dat verschillend mooi is. ‘Wie Neerlands bloed door de aderen vloeit', zingen we niet meer. We zijn niet allemaal nakomelingen van Jan Pieterz Coen en van Michiel de Ruyter. Maar kunnen we de ander werkelijk aanvaarden in zijn anders-zijn? Eeuwenlang was de Jood in Europa de vreemdeling bij uitstek. Wij hebben niet geduld in ons midden. De Reichskristallnacht van 1938 is daarvan nog steeds een afschrikwekkend dieptepunt. Het anders-zijn van de ander boezemt ons angst in. We zullen nog moeten leren dat verschillend zijn verrijkend is. Misschien mogen we zelfs zeggen, dat God het zo gewild heeft. De Engelse opperrabijn Jonathan Sacks schreef hier een prachtig boek over: The Dignity of Difference, inmiddels ook in het Nederlands vertaald onder de titel Leven met verschil. Hij benadrukt dat we de schepping eren door de diversiteit in de natuur en het verschillend-zijn van mensen te respecteren. De grote opgave aan het begin van de 21e eeuw is volgens Sacks dat we de goddelijke aanwezigheid ontdekken in het gelaat van de vreemdeling. En voor hem en haar opkomen. Dat is wat dat beroemde gezegde uit de joodse traditie bedoelde: ‘Wie één mens redt, redt de wereld'.