Geschiedenis.nl

Met de nieuwe vaste opstelling Het verhaal van Indië heeft museum Bronbeek het roer omgegooid. De nadruk lag altijd op militaire geschiedenis, etnografie en natuurhistorie, maar nu is gekozen voor een veelzijdige overzichtstentoonstelling over de opkomst, consolidatie en ondergang van de Nederlandse koloniale aanwezigheid in Nederlands-Indië. De nadruk ligt op de Tweede Wereldoorlog en het proces van dekolonisatie.

De publiekspresentatie beslaat het trappenhuis, de hal en de zes zalen op de verdieping van het Museum Bronbeek. De bezoeker vindt in iedere zaal een andere sfeer, die steeds aansluit bij het onderwerp in kwestie. Bij binnenkomst via het trappenhuis en de hal staat augustus 1945 centraal: de bevrijding van Nederlands-Indië op 15 augustus en het uitroepen van de onafhankelijkheid van Indonesië op 17 augustus. Foto’s en filmprojecties introduceren dit cruciale keerpunt in de koloniale geschiedenis als vertrekpunt voor Het verhaal van Indië.

De eerste drie zalen van de tentoonstelling geven tezamen de opkomst en consolidatie weer van de Nederlandse kolonie in ‘de Oost’. Het begint al goed in zaal 1, De onderneming: de bezoeker wordt bij binnenkomst meteen onder vuur genomen. De dreigende kanonnen maken duidelijk dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie veel moeite moest doen om de lucratieve handel in specerijen in handen te krijgen en te verdedigen. De eerste ontmoetingen met de archipelbewoners verliepen niet bepaald vreedzaam. Op gunstige plaatsen ontstond een mengcultuur van Europeanen en Aziaten in stedelijke enclaves. Batavia groeide uit tot de poort naar de archipel, het hart van de compagnie. Hoeveel Nederlanders zaten daar eigenlijk? Een tabel geeft de verhoudingen van het jaar 1679 weer: er waren onder meer 2227 Nederlanders, 1391 Javanen, 3220 Chinezen, 5148 Mardijkers (vrijgemaakte slaven), en maar liefst 16.695 slaven (!).Een Nederlandse ‘volksplanting’ zoals Jan Pieterszoon Coen het voor ogen had is Batavia dus nooit geworden.

Zaal 2, Het wingewest, vertelt het verhaal van het economisch gewin, de verlichte idealen en de militaire expedities uit de 19de eeuw. De ambitie om Indië te ontwikkelen tot een koloniale staat stuitte op weerstand bij de inheemse bevolking. Dat leidde tot grote oorlogen op Java (1825 – 1830) en Atjeh (1873 – 1913). Die oorlogen zetten kwaad bloed bij de Atjehse bevolking, maar hadden ook een bijzondere bijkomstigheid: één vitrine vertelt het verhaal van de tangsi’s, de soldatenkazernes, waar heel wat Europese soldaten samenleefden met hun inheemse vrouw en kinderen. Veel privacy hadden ze er niet, al mochten ze hun slaapplaatsen vanaf 1888 afschermen met een bamboe schotje.  

De invoering van het Cultuurstelsel was aanleiding voor opstanden en bloedige militaire acties om de ongeregeldheden te onderdrukken. De wens om beschaving te brengen bleek op gespannen voet te staan met de Nederlandse handelsgeest. De discussie daarover resulteerde uiteindelijk rond 1900 in de 'ethische politiek', die tot doel had de bevolking door onderwijs te ontwikkelen. Maar datzelfde onderwijs droeg bij aan de wens tot zelfbeschikking bij het Indonesische volk.

Indië was rond 1914 ‘gepacificeerd’.  Onderwijs, bedrijfsleven en bestuur werden op moderne leest geschoeid. In zaal 3, Het Rijk, is te zien hoe steeds meer Nederlanders zich in de kolonie vestigden. Pioniers exploiteerden moderne plantages in de buitengewesten. Een koloniaal bed met klamboe staat centraal in deze zaal en symboliseert deze ontwikkeling. Steeds meer vrouwen voegden zich samen met hun kinderen bij hun echtgenoot in de archipel, mede dankzij de snelle reismogelijkheden per stoomschip en de vaccinaties tegen tropische ziekten.  Relaties met inheemse vrouwen raakten in onbruik. De bevolkingsgroepen groeiden uit elkaar: de elite ging steeds meer op in haar eigen wereld en verloor het zicht op wat de gewone Indonesiër bezighield. Wel werd in 1918 de Volksraad ingesteld, maar deze eerste Indische volksvertegenwoordiging bood slechts zeer beperkt inspraakmogelijkheden. De economische wereldcrisis en Japanse expansiedrift veroorzaakten onrust in de archipel. In reactie daarop onderdrukte het koloniaal bestuur het opkomende nationalisme. Met het uitbreken van de oorlog met Japan in december 1941 kwam een abrupt einde aan datzelfde koloniale bestuur en aan een eeuwenlange Nederlandse koloniale aanwezigheid in de archipel.

Zaal 4, Oorlog, vertelt over de  capitulatie van het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger, het KNIL, op 8 maart 1942. Daarna braken drie jaar van armoede en onderdrukking aan in de archipel. Een kwart miljoen Europeanen werd geïnterneerd in kampen. Japanners en Indonesiërs namen hun plaats in. De meeste Europese mannen kwamen in krijgsgevangenschap en verrichtten dwangarbeid in de archipel en ver daarbuiten. Duizenden kwamen om. De Indonesiërs raakten in de ban van het ideaal van een eigen staat. Na het afwerpen van twee atoombommen door de Verenigde Staten gaf Japan zich op 15 augustus 1945 over. De vormgevers van de tentoonstelling hebben een bijzonder concept voor deze periode gehanteerd: twee wanden links en rechts verbeelden met ingebouwde vitrines het leven  achter de kawat, en de vloer in het midden symboliseert met daarin verzonken objecten de onderdrukking van de Indonesische bevolking. Het idee is prachtig, maar het zal voor veel bezoekers bezwaarlijk zijn om diep door de knieën te moeten gaan om de objecten nader te kunnen bekijken. Tekst en uitleg op sta- en ooghoogte ter compensatie ontbreken vooralsnog.

Door middel van een dubbelzijdige wand besteedt zaal 5, Revolutie, aandacht aan de chaotische periode na het uitroepen van de onafhankelijkheid op 17 augustus 1945 door Soekarno en Hatta. De bewoners van Indonesië waren hun leven niet zeker. Nederland wilde de onafhankelijkheid niet erkennen en bevocht deze tot de soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1949. Ook die strijd overleefden velen niet. De binnenzijde van de wand vertelt de feiten over deze chaotische periode, de buitenzijde laat mensen aan het woord over hun persoonlijke beleving van deze periode. Zo vormen feiten en verhalen een mooi geheel.

Op de soevereiniteitsoverdracht volgde een grote uittocht van 300.000 Indische Nederlanders naar Nederland, Nieuw-Guinea, Australië, de VS en andere landen. In zaal 6, Nieuwe grond, wordt hun verhaal verteld. De vormgevers hebben het prachtig verbeeld: papieren bootjes symboliseren de avontuurlijke overtocht naar Nederland, bureaus en archiefkasten de Nederlandse bureaucratie waarmee de nieuwkomers werden ontvangen. Ondanks het kille onthaal lukte het de meesten op nieuwe grond in te burgeren. Maar voor velen is de pijn van het verleden nog niet verwerkt. Vanuit dat besef krijgen bezoekers in een tweede deel van deze zaal de gelegenheid een eigen inbreng te leveren, bijvoorbeeld door het achterlaten van een object, of door zelf gegevens en beeldmateriaal in te voeren in een interactieve databank.  

De tentoonstelling is toegankelijk voor een breed publiek met interesse voor de geschiedenis van Nederlands-Indië. De presentatie speelt in op verschillende kennisniveaus van de doelgroepen en bestaat onder andere uit ensceneringen, museale teksten,  authentieke objecten, foto- en filmmateriaal en interactieve presentaties via touchscreens en andere hands-on onderdelen. Het is duidelijk dat kosten noch moeite zijn gespaard om een nieuwe en aantrekkelijke vaste presentatie te bieden. De tentoonstelling is in aansluiting op de inhoud prachtig vormgegeven en biedt veel moois om te bekijken, maar veel te veel om te horen. De vele geluidsfragmenten werken storend: het is voor de bezoeker lastig om zich op een fragment te concentreren, omdat tegelijkertijd diverse andere fragmenten te horen zijn. Dat is jammer, want de expositie biedt dankzij de nieuwste inzichten in de koloniale geschiedenis van Indië een genuanceerd beeld en verdient daarvoor alle aandacht!  

Het verhaal van Indië is een coproductie van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek en het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek (KTOMMB).

Het verhaal van Indië

_{Het logo en de foto's zijn afkomstig van het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek.}