Geschiedenis.nl

_{Foto: Beeld uit Farewell (zie hieronder)}

Al twintig jaar jaagt hij op zeldzaam en minder zeldzaam beeldmateriaal voor historische producties. Bijna tien jaar werkte hij met regisseur Ditteke Mensink aan een speelfilm over de wereldreis van Graf Zeppelin. Met succes. Vrijdag sleepte hun prachtige film ‘Farewell’ een gouden kalf in de wacht. Op het NS Try Out Festival gaf hij een kijkje in zijn keuken.

Gerard Nijssen maakte kennis met beeldresearch toen hij aan het einde van zijn geschiedenisstudie zijn doctoraalscriptie in een film wilde vertalen. Beeldresearch was een metier waar hij meteen door gegrepen was. Als beroep bestond het nog niet in Nederland, Nijssen was de eerste. Hij werkt voor musea waaronder het nieuwe Nationaal Historisch Museum, het Stadsarchief Amsterdam en verzamelde beeldmateriaal voor een eindeloze reeks historische programma’s en series: Andere Tijden, 13 in de oorlog, In Europa et cetera. 

Oorlog in Blik

Bijzonder trots is hij op een van zijn nieuwste projecten www.oorloginblik.nl, een website onder regie van het NIOD met honderden uren beeldmateriaal uit de periode ’33-’50. “Ik vind dit zo’n leuk project omdat het gaat om ruw materiaal. Als bezoeker van de website ervaar je dezelfde sensatie die ik soms heb als ik bij iemand thuis films ga ophalen en ik de eerste ben die het materiaal ziet. Wat je in een documentaire of serie ziet, is altijd al bewerkt, iemand anders heeft daar een selectie van gemaakt. Hier kun je als bezoeker zelf grasduinen.” Met 29.000 bezoekers in de eerste week lijkt oorloginblik.nl in een behoefte te voorzien.

 
Farewell

Al sinds 1998 liep Gerard Nijssen rond met het idee om een speelfilm te maken over een Zeppelin, een onderwerp dat hem fascineert sinds hij als kleine jongen de Roxy-reclamezeppelin over zijn geboortedorp Veenwoude zag varen. Regisseur Ditteke Mensink, met wie hij eerder samenwerkte aan ‘Bleekneusjes’, liep ook warm voor het plan. Met de wereldreis van de Graf Zeppelin hadden ze een prachtig thema in handen. In die tijd een ongekend media-event en dus: veel materiaal. “Het is een film die ver terug gaat”, zegt Nijssen. “De reis vond plaats in augustus en september 1929: het einde van de roaring twenties. Je ziet beelden van de ticker tape parade bij de aankomst in New York. Een maand later sloegen de tickers op hol vanwege de beurskrach. In Berlijn zie je vrolijke nazi’s uit de trein stappen op weg naar de partijdag. Wat is er later met die mannen gebeurt? De Graf Zeppelin doet Rusland aan, waarbij we beelden zien van een trein op weg naar de Goelag.” Zo vaart de Graf Zeppelin over een wereld die heftige tijden tegemoet gaat.  

Liefdesverhaal

Mensink zocht daarbij naar een romantisch verhaal aan boord. Aanvankelijk dacht ze aan een liefdesaffaire tussen de enige vrouw aan boord Lady Grace Drummond-Hay en de kapitein. Tot het oog van Nijssen en Mensink viel op een kleine scène. “We zagen lady Drummond-Hay en Karl von Wiegand, starreporter van de Hearst Company, waarbij zij een heel intiem gebaar maakt. Ze pakt het pochet uit zijn borstzak om daarmee te wuiven. We dachten: we maken ervan dat ze verliefd zijn.” Dat bleek meer waar dan ze zelf aanvankelijk hadden gedacht. Nijssen – die ook de historische research deed voor de film – vond in de nalatenschap van Von Wiegand maar liefst 612 liefdesbrieven van Drummond-Hay aan Von Wiegand. Met die brieven en een enkel teruggevonden artikel dat Lady Grace schreef voor de Hearst Company, bouwde Mensink de dialogen op. 

Docu of speelfilm

Farewell is ook een verkenning van de grenzen van het genre documentaire. Opmerkelijk is in dat kader dat de film het Gouden Kalf kreeg in de categorie ‘lange documentaire’. Toch blijft Nijssen van mening dat hij met Mensink een speelfilm heeft gemaakt. “Het is een speelfilm met alleen maar archiefbeelden”, benadrukt hij. Al heeft hij daar een heel klein beetje moeten toegeven. “De regisseur wilde beelden van de Graf Zeppelin in storm. Die waren niet te vinden en uiteindelijk hebben we een stukje uit een oude speelfilm gebruikt. Als ik het weer terugzie vind ik het toch nog steeds een beetje jammer.”

Oceaanstomer

Als een ding opvalt in het verhaal van Nijssen is het de passie en vasthoudendheid waarmee hij te werk gaat – Farewell werd samengesteld uit meer dan 1000 historische fragmenten. Nijssen’s historisch inzicht helpt hem om de pareltjes te vinden. “De reis van de Graf Zeppelin was in de tijd van de oceaanstomers. Passagiers op die boten waren meestal niet de armste mensen, er moesten er geweest zijn met een camera. Zo was ik ervan overtuigd dat er beelden moesten zijn geschoten van de zeppelin, vanaf een oceaanstomer. Ik heb ze inderdaad gevonden.” Hij geniet er ook van om ‘opgeknipte’ films weer bij elkaar te voegen. “Bij zo’n evenement stuurde een persbureau een cameraman de lucht in met een vliegtuig, om de Graf Zeppelin te filmen. Eenmaal weer op de grond werd zijn film simpelweg in stukken geknipt en naar verschillende afnemers gestuurd. Er zit een lang shot in de film van de zeppelin boven de skyline in New York, dat een samenvoeging is van fragmenten uit vier verschillende archieven. Zo hebben wij die ene film weer hersteld als een soort ode aan de onbekende cameramensen die deze film eigenlijk hebben gemaakt.”

Geheimen

Tijdens zijn kijkje in de keuken zet Nijssen de deur op een kier. De echte geheimen van de kok blijven verborgen. De zoektocht naar zeldzaam materiaal vindt niet zelden plaats met behulp van een uitgebreid netwerk, Nijssen bewandelt paden die hij de afgelopen twintig jaar heeft gebaand. Wie denkt dat het met de komst van internet en digitalisering appeltje-eitje is geworden, heeft het mis. “Lang niet alles is digitaal beschikbaar, ook niet bij Beeld & Geluid. Het leukste vind ik om dingen uit de kelder te halen die niet gedigitaliseerd zijn en waarvan niemand het bestaan kent. Dat maakt mijn werk spannend. Elke zoekopdracht vraagt een andere manier van werken. Maar  ik heb altijd iets in mijn hoofd dat ik graag wil vinden.”

Farewell is nog te zien in het land tijdens het NS Try Out Festival. Op 9 oktober geeft Nijssen zijn Masterclass beeldresearch nogmaals, in Groningen.

NS try Out festival