Geschiedenis.nl

Sommige mensen ervaren de figuur als krenkend. Dat roept bij veel mensen geïrriteerde reacties op. Terecht? Wie heeft het gelijk aan zijn kant? Een inventarisatie van de voor- en tegenargumenten.

De figuur van Zwarte Piet, zoals we hem tegenwoordig kennen, is nog niet zo erg oud. De eerste afbeelding duikt op in 1848 op in het kinderboek Sint Nikolaas en zijn knecht van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman. Vanaf dat moment wordt Sinterklaas op afbeeldingen steeds vaker vergezeld van een donkere assistent. De herkomst van de zwarte man is niet helemaal duidelijk. Op sommige prenten heeft hij Turks kostuum (inclusief een fez) aan, maar op een andere draagt hij een Indiaas pak. Pas in de twintigste eeuw krijgt de Piet zijn vaste kledij, een pagekostuum wat in de zestiende eeuw in Spanje werd gedragen door Moorse bedienden. Tegenwoordig is Zwarte Piet een kindervriend. In het verleden wilde hij stoute kinderen wel eens schrik aanjagen. Hij droeg een roe bij zich waar kinderen een tik mee konden krijgen en in het uiterste geval dreigde de zak en ging de deugniet mee naar Spanje.

Sinterklaas had lange tijd maar één Piet bij zich. Na de Tweede Wereldoorlog duiken er meerdere Pieten op. In de jaren negentig van de twintigste eeuw, slaat de economische efficiency ook toe onder het regime van Sinterklaas. Elke Piet krijgt zijn eigen taak. Er is een Inpakpiet, een Paardenpiet, een Hoofdpiet en Transportpiet.

Een veel gehoorde klacht is dat Zwarte Piet vooroordelen bevestigd over zwarte mensen. Hij is goedlachs, dommig, atletisch en vooral dienstbaar. Deze eigenschappen zijn volgens de critici vooroordeelbevestigend. Het zijn vooroordelen die terug gaan tot de slaventijd toen de zwarte Afrikanen in het ongunstigste geval vergeleken werden met dieren en in het gunstigste geval met kinderen. Diverse critici riepen op om van de Piet een soort clown te maken en die dan geel, bruin, wit of zwart kan zijn.

De kritiek komt vooral van schrijvers van Surinaamse en Antilliaanse komaf en het zijn vooral blanke Nederlanders, die zich deze kritiek aantrekken. Blanke Nederlanders reageren uitermate defensief. Ik heb enkele internetfora bezocht en ben zo vrij geweest daaruit te citeren.

“Sinterklaas is een onderdeel van de nederlandse cultuur. Ons land, het van klompen, tulpen, molens, kaas, aardappelen en sinterklaas, dit hoort toch allemaal bij nederland. Ik hoop, dat wij nederlanders onze gewoontes niet zullen laten afnemen door volkeren met andere (mijns inziens vaak minder onschuldige waarbij waakzaamheid geboden dient te worden) gewoontes”. Dit is een veel gehoorde reactie. Er zijn een aantal punten in deze reactie, die een nadere blik eisen. Ten eerste gaat de schrijver ervan uit dat de traditie van Sint en Piet onveranderlijk is. Andere artikelen op deze website tonen aan, dat het Sinterklaasfeest door de eeuwen heen is aangepast en bijgeschaafd. In de middeleeuwen werden tijdens feesten ter ere van de heilige Nicolaas optochten gehouden. Een aantal deelnemers droeg daarbij zwarte gezichten. Zij stelden duivels voor en symboliseerden daarmee het kwaad dat de goede Nicolaas had overwonnen. ‘Zwarte Piet’ was ook één van de vele bijnamen voor de duivel. Wanneer we graag willen aansluiten bij een eeuwenoude traditie zou Sinterklaas dus vergezeld moeten gaan van duiveltjes in plaats van negertjes. Een tweede punt van kritiek op de Zwarte Piet-critici, ook terug te lezen in bovenstaande reactie, is dat alle tradities binnen de Nederlandse cultuur per definitie goed zijn en daarom dus behouden dienen te worden. Is dat zo? Ik denk dat het goed is dat Nederland zich ontdaan heeft van een aantal merkwaardige tradities. Wat te denken van lijfstraffen voor overspel en sodomie? Of ‘onschuldiger’ Hollands volksvermaak als gans- of palingtrekken. In de negentiende eeuw was dat een ‘eeuwenoude traditie’, tegenwoordig heet zoiets ‘dierenmishandeling’. Ten derde het idee dat “volkeren met andere gewoontes” het feest willen afnemen. De Zwarte Piet-kritiek komt vooral van hoog opgeleide Surinamers en Antillianen, die hun scholing in Nederland hebben genoten en al heel hun leven in Nederland wonen. Zij vormen een integraal onderdeel van de Nederlandse samenleving en daarmee de Nederlandse cultuur. Een andere reactie is dat het Sinterklaasfeest bij uitstek een kinderfeest is en het wordt niet gewaardeerd dat kritiek op de Nederlandse samenleving “over de ruggen van kinderen” wordt geuit. Maar is Sinterklaas wel een kinderfeest? Het lijkt een feest als alle andere feestdagen waarbij volwassen typisch “volwassen” gevoelens als zoete herinneringen aan vroeger en commerciële instincten botvieren.

Nog een reactie van een internetforum:
“Wat een gezeur. De kinderen weten niet beter of zwarte Piet is zwart van de roet, omdat hij altijd via de schoorsteen huizen binnen gaat, het heeft totaal niets met racisme te maken. Mensen hebben gewoon graag iets om over te zeuren hier in Nederland”. Dit verklaart niet waarom Zwarte Piet uitgesproken negroïde trekken heeft: dikke lippen en kroeshaar. Bovendien worden Zwarte Pieten tot ver achter de oren geschminkt. Wanneer Piet een schoorsteenveger was, dan hadden een paar vuige, roetige vegen op zijn gezicht toch wel volstaan? Het lijkt een discussie om niets. Veel blanke Nederlanders bagatelliseren de discussie ook liever, maar dat is in tegenspraak met hun sterke emotionele reacties. Door het rücksichtsloze karakter van hun reacties nemen ze geen kennis van de gevoelens van andere Nederlanders. Nederlanders die de figuur van Zwarte Piet wel als kwetsend ervaren. Dát is, denk ik, het meest kwetsend is voor alle critici van Zwarte Piet.

Literatuur
Booy, Frits, Op zoek naar Zwarte Piet. Een speurtocht naar de herkomst, de ontwikkeling en de betekenis van de dienaar van Sinterklaas (Eindhoven 2003).

Helder, Lulu en Scotty Gravenberch (red.), Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht (Berchem 1998).