Geschiedenis.nl

Spanje 2009 - verkrijgbaar op 1 of 2 DVD’s - speelduur: 126 minuten - Engels - Nederlandse ondertitels.

Tijd en ruimte: Alexandrië, Egypte ca. 400 n. Chr.

 

Waardering:****/4.

 

Genre: Historische ideeënfilm.

 
Thematiek: Ondergang van de antieke cultuur; religieus fanatisme; zucht naar kennis versus obscurantisme en dogmatisme; strijd voor geestelijke vrijheid.

Regie: Alejandro Amenábar

Acteurs: Rachel Weisz (Hypatia), 

Max Minghella (Davus), 

Oscar Isaac (Orestes),

Sammy Samir (bisschop Cyrillus),  

Michael Lonsdale (Theon van Alexandria, vader van Hypatia en directeur van het Mouseion), 

Rupert Evans (bisschop Synesius van Cyrene),

Homayoun Ershadi (Aspasius) 

 

 "De nieuwe godsdienst leeft bij de gratie van bloed en martelaren, niet van boeken." 

(Arnulf Zitelman, Hypatia, p. 76.)

 

 Alexandrië, Egypte, 391 na Christus, de nadagen van het Romeinse rijk. Dit is het belangrijkste handelscentrum van de Romeinse wereld. En de meest kosmopolitische stad van het westelijk halfrond. Op de agora (het marktplein) hoor je alle talen van de bekende wereld, zie je volkeren uit alle landen en leven religies in vrede. Je vindt er ‘heidenen’ (polytheïsten die de vele Grieks-Romeinse-Egyptische goden aanbidden), een grote joodse gemeenschap die hier al eeuwen verblijft en een groeiende groep christenen. Deze jonge godsdienst werd tot enkel jaren voordien vervolgd. Keizer Theodosius (346-395) heeft ze enkele jaren vroeger (in 380) tot staatsgodsdienst uitgeroepen, in een poging om de eenheid van het Rijk te versterken.

 

Hier vind je ook de grootste bibliotheek die de wereld ooit heeft gekend. Daar ligt in de vele honderdduizenden papyrusrollen de Babylonische, Egyptische en Griekse wijsheid verzameld van denkers als Plato, Plotinus, Euklides, Eratosthenes en Ptolemaeus. Aan het Mouseion, de universiteit die aan de bibliotheek verbonden is, doceert de neoplatonistische filosofe Hypatia. Hypatia is een buitengewone vrouw: mooi, zelfbewust, hoogbegaafd, behoedster van de rijke erfenis der klassieke Oudheid.

Filosofie is voor haar -in navolging van Plato- allesomvattend, holistisch onderzoek op alle terreinen van de geest. Vooral omdat ze net als haar grote voorbeeld ook een begaafde wiskundige en astronome is, een combinatie die zou blijven bestaan tot bij Mercator en zijn navolgers. Maar, net als Plato, houdt ze zich ook bezig met politiek en staatsinrichting. Dat laatste is in het Alexandrië van omstreeks 400 niet zonder gevaar. De keizer stond vijandig tegenover de 'heidenen'. De Egyptische christenen waren daarenboven fervente nationalisten, die zich door de Grieken en Romeinen -al dan niet christen- onderdrukt voelden. De Kerk, onder leiding van bisschop Cyrillus, voerde een sterk anti-intellectuele politiek en wilde de heidense cultuur zo snel mogelijk vernietigen.

 

De christelijke parabalani -oorspronkelijk een genootschap van ziekenbroeders- ontwikkelen zich tot een soort fundamentalistische Revolutionaire Wachters. Zij beledigen op de agora Serapis en Isis, wat de ‘heidenen’ vinden dat ze niet ongewroken mogen laten.

Zij trekken belust op wraak naar de markt en maken een aantal christenen af. Maar die zijn veel talrijker dan gedacht en het eindigt ermee dat de aanhangers van de oude godsdienst belegerd worden in het Serapeum, bij de bibliotheek. Tijdens hun gedwongen afzondering gaat Hypatia verder met haar observaties van de hemelen. Zij worstelt nog steeds met de ongerijmdheden van het heersende geocentrisch Ptolemaïsch stelsel (omtrent de bewegingen van de zon en de planeten rond de aarde als centrum van het heelal). Tot een oude filosoof haar attent maakt op de theorieën van de reeds lang overleden Aristarchos van Samos. Die beweerde dat de zon en niet de aarde het centrum was van het heelal en dat dit heelal veel groter was dan men dacht. Helaas waren zijn werken verloren gegaan in de brand van de bibliotheek ten tijde van Caesar en Cleopatra. Die ideeën laten Hypatia niet meer los, ook nadat ze door een keizerlijk decreet zijn bevrijd. Maar ze moeten de bibliotheek overlaten aan de christenen, die haar meteen verwoesten en een vreugdvuur aanrichten met de boekrollen, “het geheugen van de mensheid.” Hypatia en haar weetgierige slaaf Davus (die heimelijk op haar verliefd is) proberen zoveel mogelijk belangrijke werken te redden. Maar Davus voegt zich bij de parabalani en stort zich mee in de orgie van vernietiging. Nog volledig in zijn roes probeert hij bij zijn thuiskomst zijn meesteres te overweldigen. Maar hij komt beschaamd tot bezinning en biedt haar zijn zwaard. In plaats van hem te doden, schenkt zij hem de vrijheid.

 Davus verlaat het huis en voegt zich bij de parabalani. Die worden door de joden in een hinderlaag gelokt, waaruit Davus te nauwernood ontkomt. De parabalani nemen bloedig wraak. Zij organiseren een slachting onder de joodse kolonie, die in Alexandrië reeds eeuwen woonde in een eigen wijk, beschermd door talrijke keizerlijke decreten. De overlevenden worden uit de stad verbannen.

 

In het tweede deel van de film zijn de christenen aan de macht. Hypatia is een vrouw en ze heeft invloed op de prefect van het Romeinse legioen, haar ex-leerling (en aanbidder) Orestes. Dat volstaat voor de op macht beluste bisschop Cyrillus om haar tot heks uit te roepen.

 

Terwijl het net zich om haar sluit, gaat Hypatia verder met haar experimenten, op basis van wat behouden is van de ideeën van Aristarchos. Heliocentrisme (de zon in het middelpunt) lost vele astronomische raadsels op. Maar de banen van de aarde en de andere planeten blijven problemen op leveren. Moeten die immers niet cirkelvormig zijn om volmaakt te zijn, zoals de schepping volmaakt is? Met als enige gereedschap alleen haar handen, stokken, ogen, voeten, hersenen -en een gevoel voor experiment- ontdekt ze wat Kepler 1200 jaar zal herontdekken: tot zijn spijt stelt hij vast dat de planeten, de aarde incluis een onvolmaakte ellipsvormige baan rond de zon beschrijven. (Eratosthenes had met niet meer gereedschap reeds in de 3de eeuw voor Christus de omtrek van de aarde berekend met een fout van slechts een paar %.)

Zij wil haar bevindingen meedelen aan haar ex-discipel, de prefect Orestes. Maar voor ze de gelegenheid krijgt, valt ze in handen van de parabalani, die haar levend willen villen. Haar voormalige slaaf Davus stuurt hen met een kluitje in het riet en bezorgt zijn geliefde meesteres een genadedood.


 

‘Agora’ is de duurste Spaanse film aller tijden (50 miljoen euro), hiermee overtreft hij Alatriste (2007). Dat zie je onder meer aan de adembenemend mooie decors en de reconstructie van de grote Alexandrijnse bibliotheek.. Maar dat is niet de reden waarom dit een waardevolle film is. Fascinerend in ‘Agora’ zijn alvast de visueel-experimentele proefnemingen met kegelsneden en astronomische instrumenten die Hypatia tijdens haar neoplatonische colleges verricht in het beroemde Museion. Het gaat alleen te vluchtig en te vlug voor de argeloze doorsnee bioscoopbezoeker, bijvoorbeeld de uitleg bij haar ontdekking van wat later de eerste wet van Kepler zal heten, over de ellipsvormige banen van de aarde en de planeten (de ‘Zwervers’). 

Een week nadat je hem gezien hebt, spookt Agora bovendien nog door je hoofd. Dat is grotendeels te wijten aan het beeld dat van de christenen geschetst wordt. De volgelingen van Jezus gedragen zich in het Alexandrië van de vierde eeuw als extremisten en kijken niet op een wreedheid meer of minder om hun geloof op te dringen. Van de beroemde Grote Bibliotheek maken ze een stal, de boeken worden verbrand. Joden stenigen ze op de sabbat. Met weerspannige polytheïsten weten de Parabalani wel raad. Het halleluja waarmee ze hun terreurdaden begeleiden, klonk nog nooit zo angstaanjagend. 

Tegenover dat fanatisme staat een vrouw uit de duizend: Hypatia. Het is een mooie rol voor Rachel Weisz. De Britse actrice die in The constant gardener al een vrijgevochten, sterke vrouw speelde, houdt het sober op een elegante manier. Ze draagt de film op haar schouders zonder dat ze zich zichtbaar uitslooft. Hypatia's filosofische debatten met discipelen uit verschillende geloofsovertuigingen zijn pareltjes. De regisseur neemt er ruim de tijd voor. Ze behoren tot de kern van zijn verhaal. Hypatia staat namelijk symbool voor de diep menselijke honger naar kennis, maar ze leefde in een tijd dat vrouwen als minderwaardig werden beschouwd en godsdienstspanningen de wereld in hun greep hadden. Haar werk werd vernietigd en haar naam bijna vergeten. Toch blijft ze exemplarisch voor de wetenschapper die alles in vrijheid wil onderzoeken en die zich niet wil onderwerpen aan bijgeloof en fanatisme. 

 

Agora is geen volmaakte film, maar de mix van het typische spektakel en de doorgedreven belangstelling voor de historische vraagstukken en nog steeds actuele thema's (extremisme, godsdienst en wetenschap, gelijkheid tussen man en vrouw) is onuitgegeven en spreekt aan. 

Tegelijkertijd dwingt hij tot nadenken over de redenen die de val van een beschaving veroorzaken. Door het harmonisch verweven van de veelvoudige themata en motieven stijgt zijn relaas ver uit boven de doorsnee speelfilm. Want, zijn wij zoveel verder? Bedreigt hetzelfde gevaar ook ons niet, midden voetbal en idiote spelletjes met gebakken lucht op de beeldbuis? Is dat gevaar niet nog toegenomen door het opgloeien van het virulente nationalisme en dito religieuze fundamentalisme met hun funeste nasleep van menselijk leed tijdens de laatste turbulente decennia?

 

 

Hoewel het verleidelijk is ‘Agora' te zien als frontale aanval op religieus fanatisme, toch gaat het verder dan dat. De film richt zich vooral op de tegenstelling tussen dogmatisme en autonoom denken. En hier raakt de thematiek die van ‘De naam van de roos’.

Tegenover de fanatieke fundamentalisten in Alexandrië staat de filosofe Hypatia, die eerder gelooft in het stellen van de juiste vraag dan in de onfeilbaarheid van een gevonden antwoord. Niet dat het haar baat. We zien hoe het licht van de rede dooft ten gunste van een rigide wereldbeeld, wat uiteindelijk weer zou leiden tot de duisterste periode van de middeleeuwen.

 

 

Bij het verschijnen van de film hebben diverse hyperchristelijke tijdschriften en websites de strijd ingezet om hem af te kraken, nog voor de recensenten hem hadden gezien! Reden is het feit dat de christenen en vooral de manipulatieve bisschop Cyrillus in een negatief daglicht worden gesteld. Vooral omdat Cyrillus later heilig is verklaard. De controverse is echter niet nieuw.

 

Moord op Hypatia

In de moderne tijd is Hypatia voornamelijk in herinnering gebleven vanwege de gruwelijke manier waarop zij vermoord werd in het jaar 415. Op de details van de moord en de achtergronden daarvan bestaan verschillende visies. In ieder geval was haar einde veel gruwelijker dan voorgesteld in de film. 

 

Socrates Scholasticus (een tijdgenoot) schrijft het volgende:

 

 

De Koptische bisschop Johannes van Nikiu, een schrijver uit de 7e eeuw, beschrijft de moord op Hypatia in zijn Wereldkroniek op de volgende wijze, waar hij zich duidelijk op Socrates baseert, maar tot een volledig tegenovergestelde conclusie komt:

 

En een aantal gelovigen verhief zich onder leiderschap van de raadsheer Peter - deze Peter was een volledig rechtzinnig aanhanger Jesu Christi - en zij trokken erop uit, om de heiden te zoeken, die het volk en de prefect met haar hekserij betoverd had. En toen ze er achterkwamen, waar zij was, drongen zij zich voor haar en vonden haar in een draagstoel zittend; en ze dwongen haar uit te stappen en sleepten haar mee en brachten haar naar de grote kerk van Caesarion. Het was vastentijd. Ze scheurden haar de kleren van het lijf en sleepten haar door de straten, totdat ze dood was. Toen brachten ze haar naar een plaats, die Cinaron heette, en verbrandden haar lichaam met vuur. En het hele volk verzamelde zich om de patriarch Cyrillus en noemden hem de nieuwe Theophilus, omdat hij de laatste resten van de afgodenverering in de stad vernietigd had.

(Naar Wikipedia)

 

Betekenisvolle details

Over de reconstructie van Alexandrië en de Grote Bibliotheek kunnen we ons natuurlijk niet uitspreken: zo kan het inderdaad geweest zijn. Wat echter niet klopt, zijn de Romeinse soldaten: zij worden voorgesteld met wapenrustingen, jockeypethelmen en rechthoekige schilden uit de tijd van Trajanus, 300 jaar eerder. Wat weer eens het beeld lijkt bevestigen van een honderden jaren onveranderd Romeinse rijk.

Een ander correct en betekenisvol detail: de werken van de bibliotheek zijn boekrollen op papyrus. Wanneer Cyrillus voorleest uit de (vrouwonvriendelijke) brief van de apostel Paulus, doet hij dat uit een codex, een in versierd leder gebonden boek: een zeer praktische innovatie die de kwetsbare papyrusrollen voorgoed zou verdringen. (Prachtig versierde boekbanden uit leder, ivoor of gegraveerd en verguld koper zouden in de volgende eeuwen standaard worden, gedeeltelijk -tenminste wat evangelieboeken betreft- tot onze tijd toe.) De sequentie is echter te kort om te kunnen zien of het boek geschreven is op papyrus dan wel op het nieuwe materiaal, perkament.

(Meer over handschriften en het schrijven ervan: op de site literatuurgeschiedenis.nl - Middeleeuwen

of op de Joos de Rijcke site, knop ‘Eeuw Joos’ - ‘Handschriften en boekdrukkunst’).

 

Personages

 Bij het opsporen van de historische achtergronden stonden wij andermaal voor een aangename verrassing: alle hoofdpersonen hebben werkelijk bestaan en zijn voor zover we konden nagaan -via boeken en websites- correct getekend volgens de (eerder zeldzame) bestaande bronnen! En bijzonder goed gecast. Dit liet de scenarist en de regisseur vanzelfsprekend nog meer dan voldoende ruimte om het details in te vullen zoals zij dat wensten. En even vanzelfsprekend is de figuur van Davus verzonnen. Zijn liefdesgeschiedenis en de liefdesverklaring van Orestes in het theater vormen naar onze mening ook de zwakste schakel in het geheel.

 

 Didactische wenken

Je kunt de hele film projecteren indien je school tenminste nog de mogelijkheid heeft om filmforum te geven (wat helaas steeds minder gebeurt). Indien je betrokken bent bij een internationaal uitwisselingsproject, kun je de hele film plus bespreking geven als één van de activiteiten bij deze gelegenheid.

 

- Normaal zul je bij gebrek aan tijd slechts enkele fragmenten kunnen projecteren. Trek er liefst toch een heel lesuur voor uit.

Mogelijke sequenties:

- een les van Hypatia in het Mouseion (bijvoorbeeld met voorstelling van het Ptolemaïsch stelsel, ontworpen door haar slaaf Davus);

- de eerste religieuze rellen: heidenen versus christenen en de afloop;

- de verwoesting van de Grote Bibliotheek;

- het misbruik van het evangelie door Cyrillus om Hypatia als heks te bestempelen, de drogredenen die hij daarvoor gebruikt en de reacties van Orestes en bisschop Synesius van Cyrene, beiden oud-studenten van de filosofe.

 

De verwerking zal zich onvermijdelijk toespitsen op twee polen:

- de historische en wetenschappelijke aspecten;

- waardeverduidelijking i.v.m. de thematiek (zie boven).

 

1. Wetenschapsgeschiedenis

 Het is tevens verleidelijk (en een ideale gelegenheid) om een kleine oefening wetenschapsgeschiedenis in te voegen. Wij ondervonden bij het bioscoopbezoek dat aan vrienden, waaronder enkele historici, een aantal belangrijke aspecten ontging, bij gebrek aan achtergrondkennis.

 Het kan in dit verband een vergezochte fantasie lijken Hypatia te laten ontdekken wat pas eeuwen en eeuwen later gemeengoed zou worden: heliocentrisme: Copernicus in 1453, hernomen door Galilei, die erom door de kerk zal veroordeeld worden in 1633 (wat voor eeuwen een zware hypotheek zou leggen op de verhouding Kerk -wetenschap), Kepler (1571-1630). Van op een zeilend schip doet ze zelfs, zoals Galilei van op de scheve toren van Pisa, proeven in verband met de zwaartekracht, waarvan de wetten pas zullen geformuleerd worden door Isaac Newton (1687). In verband met de cirkelvormige baan van de planeten volgt zij exact dezelfde gedachtegang als Copernicus (1473-1543), de Deense edelman Tycho Brahe (1546-1601) en Johannes Kepler (die aanvankelijk zelfs een boek schreef om bewijs te leveren voor de cirkelvorm als enige mogelijke). Nog steeds een der beste toegankelijke werken over dit onderwerp is het op een baanbrekende televisiereeks gebaseerde boek van Carl Sagan, Cosmos, Antwerpen, Standaard Uitg., 1981.

 

Voor wie meer wil weten over wetenschap in de Oudheid, Aristarchos en heliocentrisme en Alexandrië, verwijzen we naar de Joos de Rijcke-site, De geboorte van ‘America’, 1G: De Grote Bibliotheek en Ptolemaeus.

 

Hieruit nemen we onderstaande over:

 

Het script voor deze film lijkt wel gebaseerd op de meesterlijke adolescentenroman van Arnulf Ziitelmann, Hypatia. Amsterdam, Elzenga - Hasselt, Clavis, 1989, 267 blz.

Bij de bespreking van dit boek vind je een hele reeks mogelijkheden, waarvan we er hier enkele hernomen hebben. Je kunt bv. een paar fragmenten uit het boek laten vergelijken met de uitwerking in de film. Ook als je de roman niet bij de bespreking betrekt, kun je hier misschien bruikbare elementen vinden en enkele fragmenten uit boek laten gebruiken als tegengif voor het vluchtige medium film. We verwachten dat er meer materiaal zal vrijkomen als de film op DVD zal uitgebracht worden. Indien dat zo is, komen we hier zeker later op terug.

 

2. Waardeverduidelijking

 - De film geeft een realistisch beeld hoe religieuze rellen kunnen ontstaan en evolueren: Zoek hedendaagse voorbeelden en werk uit. (Irak, Pakistan, Afghanistan, India, Nigeria…)

Waardeverduidelijking is geen indoctrinatie, wel integendeel, een middel om een hiërarchie van waarden voor zichzelf vast te leggen: "Wat heeft in de gegeven omstandigheden voorrang op wat?" Volgens Raths doorloopt het proces van waardeverduidelijking zeven fasen:

 

1. Waarderen.

2. Openlijk voor je mening uitkomen.

3. Het kiezen uit alternatieven.

4. Het kiezen na het onder ogen zien van consequenties.

5. Het vrij kiezen.

6. Het handelen.

7. Het consequent in vergelijkbare situaties op dezelfde manier handelen (Raths 1978).

 

Dit kan bij de bespreking door het tegenover elkaar plaatsen van twee extreme, controversiële standpunten, die gemotiveerd in een discussie worden uitgeklaard.

 

 

Tekst 1 Carl Sagan, Cosmos, Antwerpen, Standaard Uitg., 1981, p. 334-335.

 
Vragen.

- Wat beschouwt Sagan als de eigenlijke oorzaak van de ondergang van de antieke beschaving? Klopt dat met de wijze waarop de situatie wordt voorgesteld in de film?

- Motiveer uw antwoord. Vergelijk nu genuanceerd met de toestand in onze eigen tijd.

Tekst 2 Bronowski, 373

 

Opdracht

Wat denk je over zijn argumentatie om de Holocaust te verklaren? Pas toe op andere, hedendaagse vormen van al dan niet religieus dogmatisme.

 

Bibliografie

BRONOWSKI, J., De mens in wording, Amerongen, Gaade, 1978, 449 blz.

RATHS, L., Naar eigen waarden. Dl.1: Basisboek, Rotterdam, Lemniscaat, 1978.

SIMON, S., Naar eigen waarden. Emotionele en sociale ontwikkeling in het voortgezet onderwijs. Dl.2: Praktijkboek, Rotterdam, Lemniscaat, 1978.

Arnulf ZITELMANN. Hypatia. Amsterdam, Elzenga - Hasselt, Clavis, 1989, 267 blz. Vertaling uit het Duits door Carlien Brouwer.