Geschiedenis.nl

In het nieuwe Rusland onder Poetin vinden we kenmerken van het oude Sovjet-systeem terug. Zowel in de binnenlandse als in de buitenlandse politiek zijn patronen uit de communistische periode zichtbaar. 

In december 2011 is het twintig jaar geleden dat het grootste land ter wereld, de Sovjet-Unie, uit elkaar viel. De Sovjet-Unie was het eerste en langst bestaande communistische land en het grootste politieke en maatschappelijke experiment in de geschiedenis. 

Het einde van de Sovjet-Unie
In het algemeen worden de dramatische gebeurtenissen van 1989 – met als symbolisch hoogtepunt de val van de Berlijnse Muur op 9 november –gezien als de ondergang  van het communistische systeem. Maar  het einde  van de Koude Oorlog was al jaren eerder in zicht. Over belangrijke gebeurtenissen, zoals de Duitse eenwording en de Golfcrisis in 1990, werd nog onderhandeld tussen het Westen en Mikhail Gorbatsjov (namens de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken). Na de mislukte coup van augustus 1991, gericht tegen de hervormingen van Gorbatsjov, riepen verschillende deelrepublieken de onafhankelijkheid uit.  Daarmee kwam een einde aan het communistische tijdperk. Op eerste kerstdag 1991 nam Gorbatsjov onstlag als president van de USSR en op de avond van 31 december werd de Sovjetvlag gestreken boven het Kremlin om plaats te maken voor de wit-blauw-rode van de Russische federatie.

In twintig jaar kan veel  veranderen en dat geldt niet in het minst voor Rusland. Veel oudere Russen zeggen hun land niet meer terug te kennen. In de jaren 90 stortten staat en economie ineen. Miljoenen Russen werden werkloos en raakten hun spaargeld en pensioen kwijt. Terwijl het kapitalisme met alle geweld zijn intrede deed in het land en een handjevol Russen (velen van hen voormalige communistische partijbonzen) steenrijk werd, verlangden veel gewone burgers terug naar de zekerheid en veiligheid van het Sovjettijdperk.

Jeltsin
Bij elke verkiezingsronde in de kortstondige democratische periode van het tijdperk Jeltsin (1991-1999) was de herboren communistische partij een serieuze dreiging aan de rand van het politieke spectrum, terend op de ontevredenheid onder de arme bevolking. De kampioen van de democratie en hervormingen in Rusland, president Boris Nikolaievitsj Jeltsin, moest zijn toevlucht nemen tot ondemocratische middelen – in 1993 liet hij zijn eigen parlement met tanks beschieten – om zijn herverkiezing in 1996 veilig te stellen. Rusland was in plaats van een supermacht het  lachertje van de internationale gemeenschap geworden. Een dieptepunt was de terugtrekking van de laatste Russische troepen uit Oost-Berlijn in 1994. Wat op zich al een symbool van de tanende invloed van Rusland in Europa was, werd een nationale vernedering toen een duidelijk dronken Jeltsin, voor het verbijsterde oog van de wereld een vreugdedansje deed. 
 

Voortleven van Sovjettradities
Hoewel de perestrojka en glasnost van Gorbatsjov en de daarop volgende gebeurtenissen Rusland ontdeden van de communistische ideologie, bleven veel tradities uit het Sovjettijdperk bestaan. Wie in de laatste twintig jaar in Rusland, de Oekraïne of een andere staat van de voormalige Sovjet-Unie een monument ter ere van gesneuvelden in de Tweede Wereldoorlog (in de Sovjet-Unie de Grote Vaderlandse Oorlog genoemd) of voor andere ‘volkshelden’ zoals de kosmonauten, heeft bezocht, kan dit beamen.
De oorlogsmonumenten met hun eeuwige vlammen en kransen, het mausoleum van Lenin en het kosmonautenmuseum van Moskou met het standbeeld van Joeri Gagarin liggen er tot in de puntjes verzorgd bij. Het huidige volkslied van Rusland is het Sovjetvolkslied met een andere tekst. In menig metrostation prijken nog altijd afbeeldingen van de voorbeeldige arbeider Stakhanov en andere Sovjetkunst, alsof de ideologie van het arbeidersparadijs die zij belichamen nog altijd springlevend is. Ook is nog lang niet overal de beeltenis van Lenin uit het straatbeeld verdwenen. De belangrijkste feestdagen van de Sovjetkalender, de verjaardag van de Oktoberrevolutie, 1 mei - de dag van de arbeid- en 8 mei – de dag van de overwinning op nazi-Duitsland - worden nog altijd op traditionele wijze gevierd: Met grootse militaire parades op het Rode Plein in Moskou en het Paleisplein in St. Petersburg. Opvallend is overigens dat ook in andere voormalige lidstaten, zoals de Oekraïne, het Sovjetverleden op even plechtige wijze geëerd werd, hoewel destijds met veel bombarie de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie als een feest werd gevierd. 

Poetin
Jeltsin werd in 1999 opgevolgd door Vladimir Vladimirovtisj Poetin. Onder Poetin kwam er politieke stabiliteit en snelle economische groei, voor een groot deel gedreven door hoge olie- en gasprijzen waarvan Rusland als grote exporteur kon profiteren. Rusland werd aan het begin van de eenentwintigste eeuw geschaard onder de ‘opkomende markten’ en telde internationaal weer mee. De nationale trots, in de nadagen van de Sovjet-Unie en onder Jeltsin zo zwaar gekrenkt, leek hersteld. Poetin was oud-officier van de machtige inlichtingendienst KGB en onmiskenbaar een kind van het Sovjetsysteem. Hij verklaarde dat onder zijn leiding ‘het spook van het communisme voorgoed verslagen’ was. Veel problemen die de Sovjet-Unie plaagden, zoals alcoholisme en corruptie, bleven ernstig, ondanks herhaaldelijke beloften ze aan te pakken. De levensverwachting van Russische mannen behoorde  met 60 jaar tot de laagste op het noordelijk halfrond. 

Geen bondgenoot van het Westen
Door de economische wedergeboorte werd Rusland opnieuw een grote mogendheid. Rond de eeuwwisseling kwam aan de westerse illusie dat postcommunistisch Rusland een democratische staat en bondgenoot was geworden een einde. Sinds het aantreden van Poetin liet Rusland zich meer en meer gelden als een assertieve en soms agressieve speler op het wereldtoneel. Hoewel Rusland als energiegigant steeds warmere handelsbetrekkingen aanknoopte met het Westen, leek het af te stevenen op een gespannen, confrontatiegerichte relatie. Regelmatig kwam het de laatste jaren tot diplomatieke conflicten en wapengekletter waarin Rusland de rest van de wereld liet weten dat het niet over zich laat lopen.

Het hoogtepunt hiervan kwam in de zomer van 2008 onder Poetins opvolger Dmitri Medvedev, toen Russische troepen separatisten in de Georgische regio Zuid-Ossetië te hulp kwamen en tot diep in Georgië oprukten. Rusland vreesde uitbreiding van de NAVO met ex- Sovjetrepublieken en wilde laten zien dat er maar één de baas is in het gebied van de  voormalige Sovjet-Unie. Sommige analisten spraken van het begin van een nieuwe Koude Oorlog in de Poetin-periode. Ook is de Russische Federatie net als in de Koude Oorlog, behalve van energie, één van de grootste exporteurs van wapens ter wereld.

Een nieuwe Brezjnev?
Als aan Russen wordt gevraagd wie de grootste figuur in de Russische geschiedenis was, prijken leiders als Stalin (1928 - 1953) en Brezjnev (1964 - 1982) steevast bovenaan de lijst. Onlangs kondigde Vladimir Poetin aan zich na vier jaar als premier onder Medvedev in 2012 weer kandidaat te stellen voor de presidentsverkiezingen. Naar algemeen wordt aangenomen zal Poetin de verkiezingen weten te winnen en mogelijk is hij voor nog eens twaalf jaar een weinig democratische president van Rusland. De vergelijking met de lange regeringsperiode van Leonid Brezjnev ligt voor de hand. Onder Brezjnev was de Sovjet-Unie op het hoogtepunt van haar geopolitieke macht maar begon tevens de lange periode van interne stagnatie en verval die uiteindelijk tot de ondergang van deze supermacht leidde. Bij de laatste – volgens velen niet eerlijk verlopen – parlementsverkiezingen van december 2011 behaalde de Communistische Partij  twintig  procent van de stemmen. Het lijkt erop dat vele tradities uit de Sovjettijd voortleven en dat het spook van het communisme zelfs na twintig jaar maar met moeite uitgebannen kan worden.

 

Literatuur
Service, Robert, History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-First Century (Londen: Penguin Books, 2009)

Lucas, Edward, The New Cold War: Putin’s Russia and the threat to the West (New York/Londen: Palgrave MacMillan, 2008)

D’Hamecourt, Peter, Russen zien ze vliegen: Een reis van communisme via Perestrojka naar poetinisme (Schoorl: Conserve, 2007)

 
Dossier Koude Oorlog
Meer artikelen over Rusland op geschiedenis.nl