Geschiedenis.nl

Schijf je me is een verslag van de correspondentie tussen Lev en Svetlana Misjtsjenko. Ze studeren in de jaren dertig in Moskou natuurkunde, worden verliefd maar raken door de oorlog gescheiden. Lev  wordt kort na het begin van de Duitse aanval op de Sovjet-Unie krijgsgevangen gemaakt en zit tot 1945 in verschillende concentratiekampen. Daarna wordt hij door het militair gezag van de Sovjet-Unie gearresteerd en als landverrader tot tien jaar dwangarbeid veroordeeld. Stalin gaat er vanuit dat voor een Sovjet-soldaat maar twee mogelijkheden bestaan: overwinnen of sterven. Wie zich gevangen laat nemen is een overloper.


Vanuit het kamp schrijft Lev naar een tante van Svetlana. Hij wil haar niet rechtstreeks herinneren aan hun liefde want hij verlangt niet van haar dat ze op hem zal wachten. Maar Svetlana maakt Lev al snel duidelijk dat ze dat toch zal doen. Voor Lev zijn de brieven aanvankelijk de enige lijn met de buitenwereld. Het contact met Svetlana geeft hem bovendien hoop op een toekomst na het uitzitten van zijn straf. Ook voor Svetlana zijn de brieven van levensbelang. Ze kampt met depressies. Haar toekomst ziet er onzeker en somber uit, terwijl haar leeftijdgenoten trouwen en kinderen krijgen. 

Figes heeft een keuze gemaakt uit de 1246 brieven die tussen 1946 en 1955 door Lev en Svetlana geschreven zijn. Daarbij beperkt Figes zich tot het geven van kort commentaar en aanvullende informatie, zodat de brieven voor zichzelf kunnen spreken. We krijgen daardoor een ontroerend beeld van het leven van Lev en Svetlana en tegelijkertijd een inzicht in de keiharde repressie en bureaucratie van het Stalinisme.

Om van dat laatste (de bureaucratie) een voorbeeld te geven: Svetlana wil met de trein op dienstreis gaan. Daarvoor moet ze kaartjes kopen bij een apart loket waarvoor je de hele dag in de rij moet staan. Als je die dag niet aan de beurt bent wordt je plaats in de rij genoteerd en begin je de volgende ochtend op hetzelfde punt. Svetlana staat 's ochtends vroeg in de rij en draagt haar plaats over aan haar moeder. Zelf gaat ze aan het werk. Na uren wachten is moeder aan de beurt maar dan sluit het loket: de kaartjes zijn op. Moeder gaat onverrichterzake naar huis maar vergeet haar plaats in de rij te laten noteren. De volgende dag gaat ze terug, vastbesloten om haar plaats toch in te nemen. Door een foute aanwijzing van een agent komt ze echter in de verkeerde rij te staan. Dat blijkt pas wanneer ze aan het eind van de dag wordt afgelost door Svetlana.

De terreur van het Stalin-systeem en de verschrikkelijke oorlog hebben ervoor gezorgd dat vrijwel iedereen in de Sovjet-Unie door leed is getroffen. Iedereen heeft wel een familielid dat is omgekomen in de oorlog of afgevoerd naar de Goelag. Svetlana schrijft over een ontmoeting in de trein: "(...) op de ligplaats onder mij liggen een paar kinderen - een meisje van tien, een jongetje van vijf en nog een meisje van drie. Ze zijn van drie zusters van wie de mannen gedood zijn - en die nu als een familie samenleven. Het zijn heel leuke kinderen."  (p. 199).

Uit de brieven spreekt een voortdurende zorg om de toekomst. Lev kan elk moment overgeplaatst worden of zijn baan als elektricien kwijtraken. Niets is zeker en dat drijft beiden vaak tot wanhoop. Lev kent een geval van een vrouw die tien jaar lang op haar man wacht om er uiteindelijk achter te komen dat haar geliefde in het kamp met een ander is getrouwd. Iets dat veel voorkomt omdat veel dwangarbeiders het contact met hun famileden en vrienden verliezen. Bovendien hebben ze in hun oorspronkelijke woonplaats als landverrader met een aantekening in hun paspoort geen kans op werk. Na vrijlating kiezen velen er dan ook voor om als vrijwillig arbeider te blijven. 

Lev is als natuurkundige geinteresseerd in wetenschappelijke literatuur, maar hij waarschuwt Svetlana in bedekte termen voorzichtig te zijn met boeken over kwantummechanica. Dat is in de ogen van Stalin verwerpelijke Duitse, idealistische filosofie die tegen de wetten van het historisch materialisme ingaat.  Rond 1949 begint Stalin met een zuivering waarbij joodse geleerden worden beschuldigd  van "kosmopolitisme". Ontslag en deportatie van collega's van Svetlana  zijn aan de orde van de dag. 

Onmiddellijk na de dood van Stalin (5 maart 1953) komt er verandering in het systeem. Steeds meer gevangenen worden vrijgelaten en ook Lev komt in de zomer van 1955 aan de beurt. Maar het leidt niet meteen tot een huwelijk en een "happy end". In zijn paspoort staat aangetekend dat hij landverrader is. Bovendien mag hij, als staatsvijand, niet in Moskou of directe omgeving wonen. Merkwaardig genoeg brengt juist het bezoek van de Duitse bondskanselier Adenauer, in september 1955, uitkomst. Adenauer neemt Duitse krijgsgevangen mee terug en Chroesjtsjov besluit om alle Russen die in Duitse krijgsgevangenschap zijn geweest gratie te geven. De aantekening verdwijnt uit het paspoort van Lev en hij is vrij om in Moskou te gaan wonen en werken. 

Schrijf je me is een lichtpunt in de inktzwarte geschiedenis van het Stalinisme. Terwijl miljoenen omkomen overleven Lev en Svetlana de oorlog en de Sovjet-terreur. In 2002 gaan ze in hun flat in Moskou hoogbejaard samen op de foto. Ware liefde overwint alles. Een prachtig en droevig boek.