Geschiedenis.nl

Mensen beseffen het vaak niet, maar zelfs in onze moderne samenleving blijft de Oudheid nog steeds doorwerken. Niet alleen op het gebied van politiek en democratie, maar ook in de wereld van de cultuur en kunst. In de nieuwste expositie van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) wordt dat eens te meer duidelijk.

In de Cyprus-tentoonstelling die daar nu loopt t/m 15 maart 2020, kan men bijvoorbeeld zien dat wereldberoemde moderne kunstenaars als Yves Klein en Pablo Picasso gefascineerd en geïnspireerd werden door de Oudheid. Ook een recentere, zeer moderne, nog levende kunstenares als Bastienne Kramer grijpt regelmatig terug op het grijze verleden. Ze maakt eigentijdse 3-D replica’s van eeuwenoude Cypriotische terracotta vrouwenfiguren uit ca. 1400-1200 v. Chr. (Bronstijd). Nu te zien in een vitrine van het Rijksmuseum van Oudheden.

Niet ver daarvandaan treft men de befaamde Venus Bleue (Blauwe Venus) aan van de Franse kunstenaar met Nederlandse wortels, Yves Klein. Zijn vader was immers de Nederlandse kunstschilder Frits Klein. Het Venus-beeld van Klein is afkomstig uit het Nederlandse museum Voorlinden (Wassenaar). Yves Klein baseerde zijn Venus-beeld op de klassieke Romeinse versie. Venus is immers de Romeinse benaming voor Aphrodite, de liefdes-godin die uit Cyprus afkomstig was.

Net als Klein greep ook Pablo Picasso terug op de Cypriotische Oudheid, meer bepaald het antieke aardewerk van dit schitterende eiland. Toen hij in Parijs verbleef, had hij Cypriotische kunstwerken gezien in het Louvre –museum waardoor hij geïnspireerd raakte. De invloed daarvan is duidelijk terug te zien in Picasso’s aardewerk dat geëxposeerd wordt in een vitrine van het RMO. Het is bijzonder om te aanschouwen hoe effectief het Rijksmuseum van Oudheden via dergelijke kunstwerken de link tussen de Oudheid en de Moderne tijd weet te leggen.

Het hoofdthema van de Cyprus-tentoonstelling is “Beweging”. Inrichter van de tentoonstelling, Professor Ruurd Halbertsma, realiseerde zich na onderzoek gedaan te hebben op Cyprus dat gedurende de turbulente geschiedenis van het Mediterrane eiland ‘Beweging’ van volkeren, goederen, ideeën, godsdienst, leven, kunst en cultuur altijd van grote importantie is geweest op Cyprus.

Doordat Cyprus centraal gesitueerd is in het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied was er tussen het eiland en de omringende streken en culturen een voortdurende beweging van volkeren, ideeën en goederen. Deze dynamiek heeft het karakter van het eiland grotendeels bepaald. De expositie omvat rond de 400 voorwerpen waarvan er zo’n 300 afkomstig zijn uit Cyprus’ nationale collecties. Het geheel omvat 9000 jaar (cultuur)geschiedenis en wordt omlijst met prachtige natuurfoto’s.

Volkeren in beweging
Belangrijk om te weten is dat Cyprus vanaf de Bronstijd grote welvaart verwierf door de winning van koper-erts uit het Troödosgebergte. Het woord Cyprus is zelfs afgeleid van het Griekse woord voor koper (Κύπρος (Kýpros). Het metaal werd ook geëxporteerd wat veel internationale contacten en uitwisseling van goederen en personen opleverde.
Zo’n 10.000 jaar voor Christus kwamen de eerste mensen vanuit Anatolië naar Cyprus. Geleidelijk aan werd het eiland daarna een smeltkroes van Feniciërs, Grieken, Egyptenaren en later ook nog Arabieren, Europese kruisvaarders en Turken. Een goed voorbeeld van Globalisering avant la lettre kunnen we zeggen. De bevolking van Cyprus werd hierdoor steeds gemêleerder.

Dynamiek van goederen
Ook op de geologische oorsprong van Cyprus is het thema “Beweging”zeer van toepassing. Door opstuwing van tektonische platen en vulkaanuitbarstingen is op het eiland een uniek landschap ontstaan. Het centraal gelegen Troödosgebergte is 92 miljoen jaar oud en vulkanisch van oorsprong terwijl het Kyrenia-massief in het noorden door seismische activiteit (schuiven van tektonische platen) is ontstaan.

In het RMO kan men zien hoe belangrijk dit geologische Troödosgebergte en de zich daar bevindende kopermijnen zijn geweest voor het eiland. Aan de muur kan men bijvoorbeeld de zeer typische Cypriotische koperbaren in de vorm van runderhuiden zien hangen. Ze wegen rond de 30 kilo per stuk en lijken echt op koeienhuiden. Toch is deze vorm slechts toevallig ontstaan. Het was simpelweg de meest praktische vorm om koper-baren op te tillen, te dragen en te vervoeren. Essentieel voor een land dat zijn rijkdom voor een groot deel te danken had aan de koper-productie.

Bijzonder in dit opzicht is dat er op Cyprus beelden zijn gevonden van goden die de kopermijnen beschermden. Het waren goden die verantwoordelijk waren voor de voorspoed en productiviteit van de plaatselijke koperwinning. Het RMO noemt deze kopergod de ‘Ingot God’ in zijn publicaties. Ingot betekent ‘baar’ in zowel het Engels als het Nederlands en dus gaat het hier om een koper-baar God. Het laat mooi zien hoe belangrijk koper moet zijn geweest voor het eiland. Een bijzondere vorm van antropomorfisme wellicht ?

Ideeën op de loop
Door de centrale ligging van Cyprus in het Middellandse Zeegebied was er op het eiland ook veel dynamiek en beweging op godsdienstig vlak en wat ideeën betreft. Grieken en andere volken ontdekten allerlei Cypriotische goden op het eiland (o.a. de Griekse koning Agapenor) en brachten zelf ook nieuwe hogere machten aan wal. Te midden van de vele goden die op Cyprus werden vereerd, staat vooral Aphrodite centraal. Zij is de bekendste godin van het eiland. Volgens de mythologie kwam zij ter wereld uit zeeschuim vermengd met bloed en zaad van de oergod Uranus. Haar verering is nauw verbonden met vrouwelijke seksualiteit, schoonheid en vruchtbaarheid.

Dynamiek van leven en dood
De beweging van het leven (van geboorte tot dood) was ook altijd een uitgesproken thema op Cyprus. Typisch voor het eiland was dat er veel beeldjes zijn gevonden van zwangere en barende vrouwen. Met name in heiligdommen van godinnen kwam men dergelijke artefacten veelvuldig tegen. De bevalling was immers een gevaarlijk moment in het leven van vrouw en kind en daarbij kon men wel wat hulp van boven gebruiken. Met name de godin Aphrodite gold als beschermster van het vrouwenleven. Ook heeft men op het eiland beeldjes gevonden van jonge kinderen als cadeau voor de goden en ter bescherming van het nieuwe jonge leven.

Voor de doden waren er weer andere rituelen en beelden. Zij die gestorven waren, kregen voor hun laatste reis voorwerpen mee in hun graf. Zo zijn er in Cypriotische graven bijvoorbeeld flesjes met olie, zalf, juwelen en cosmetica aangetroffen. De in het RMO geëxposeerde grote kalkstenen sfinx, die graven moest bewaken uit de 5e-6e eeuw voor Christus, is zeer indrukwekend om te zien. Het wezen lijkt elk moment weg te kunnen vliegen, zo levensecht zien de vleugels er uit.

Een van de topstukken uit de RMO-tentoonstelling is zeker de troon van Salamis. Het is een houten troon met inleg van zilver en ivoor uit de Collectie van het Cyprus-museum in Nicosia. Hij werd gevonden in een van de graven van de necropolis van Salamis en behoort toe aan gestorven leden van de plaatselijke Koninklijke en aristocratische families. Hoewel het hier ging om grafkamers lijken deze verblijven, vanwege de uitbundige aankleding, met o.a. een met ivoor ingelegd aanligbed, gouden sieraden, wijnserviezen en wapens, eigenlijk meer op feestzalen. Het RMO mag zeer tevreden dat een bijzonder topstuk als de Salamis-troon in Leiden geëxposeerd mag worden. Knap gerealiseerd.

Kunst in beweging
Ook de Cypriotische kunst en cultuur waren continu in beweging. Het land onderging culturele beïnvloeding vanuit de Levant, Griekenland, Egypte en Anatolië. Op het eiland zijn veel geïmporteerde goederen en artefacten uit deze genoemde gebieden teruggevonden. Cyprus ontwikkelde echter ook een geheel eigen culturele kunststijl die (opnieuw) veel dynamiek en beweging bevat: mensen en dieren die zich in volle vaart voortbewegen komt men zeer regelmatig tegen. Daar zijn fraaie voorbeelden van te zien in het RMO: o.a. afbeeldingen van dansers en muzikanten. Verderop staan er in de vitrines van het museum veel objecten van keramiek en terracotta waar ook veel vaart en dynamiek in zit zoals een strijdwagentje met grappige popjes erop dat gedateerd wordt rond 750-450 voor Christus (Terracotta). Of ze ook echt humoristisch bedoeld zijn, is niet zeker omdat daar tot nu toe nog te weinig over bekend is in de wetenschap, vertelt hoogleraar Halbertsma.

Bier
Tot slot is het aardig om te vermelden dat Cyprus altijd een eiland is geweest waar het leven gevierd werd. Dat laten de vruchtbaarheidsbeeldjes van terracotta in het RMO mooi zien. Met deze fraaie objecten werden rituelen uitgevoerd waarbij er rijkelijk bier werd gebruikt. In plaats van wijn of brood, wat elders vaak gebruikelijk was, gebruikten de Cyprioten gerstenat om hun goden aan te roepen en te eren. Zou er dan toch een Duitse of Belgische connectie met het eiland bestaan?

Deze bier- en vruchtbaarheidscultus tekent de sterke band die er op Cyprus altijd is geweest tussen natuur en religie. Een uitbundige terracotta rituele-vaas met scènes uit het dagelijks leven en de landbouw erop, die in het museum te zien valt, is daar een mooi voorbeeld van. Een bijzonder ‘barok’ voorwerp dat zowel natuur als religie in zich herbergt.
Als uitsmijter is het ook heel aardig om naar de bijzonder gesofisticeerde Hellenistische badkuip uit 400-500 v. Chr te gaan kijken of naar de schitterende medische warmwaterkruiken die ingezet werden bij verschillende medische problemen die alle delen van het lichaam konden betreffen. Het toont aan hoe ver gevorderd de Cypriotische cultuur al was toen andere volken nog in berenvellen rondliepen. Geen slechte prestatie voor een eiland dat meer dan vier keer zo klein is als Nederland!

Cyprus. Eiland in beweging.
Tot en met 15 maart 2020
RMO Leiden

 RMO op YouTube over Eiland in beweging