Geschiedenis.nl

Op 22 april 2025 opende koningin Maxima in Leiden de nieuwe tentoonstelling Boven het Maaiveld: 25 jaar archeologische vondsten in Nederland in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO). Door als een bijna-volleerd archeoloog het affiche van de expositie met een kwast van zand te ontdoen, gaf Maxima het officiële startsein voor de tentoonstelling. In deze expositie gaat het niet om de grootste, duurste of fraaiste vondsten in Nederland, maar veeleer om de educatieve, wetenschappelijke waarde van de gevonden objecten en het belang ervan voor de samenleving. Het draait om de meest spraakmakende Nederlandse vondsten van de laatste 25 jaar. Tot en met 7 september 2025 zijn er in het RMO meer dan 500 objecten uit ruim 200 vindplaatsen in Nederland en het Caribisch gebied te zien, die allen (thematisch ingericht) een geheel eigen betekenis en verhaal verkondigen.

Foto rechts: Snuifinhalator in de vorm van een vis | Lamantijnbot, Shelby’s Ridge (Saba), 1300-1350, Opgegraven: 1988-2000, Universiteit Leiden/SABARC © Collectie: SABARC, Windwardside | Foto Rijksmuseum van Oudheden

Archeologische voorwerpen zijn geen stille getuigen van de geschiedenis, maar raken onze ziel en zeggen iets over hoe mensen zijn en/of hoe ze denken dat ze zijn. Vondsten houden de bezoeker een spiegel voor. Het RMO wil zo het belang van archeologie en cultureel erfgoed onderstrepen en ondertussen ook een centraal platform zijn voor cultuur en geschiedenis in Nederland. Publieksparticipatie is daarbij zeer gewenst. Archeologie is er immers voor iedereen.

De inrichters van de expositie hebben er speciaal voor gekozen om de laatste 25 jaar van de vaderlandse archeologie te behandelen omdat er in die periode veel veranderd is in de (Nederlandse) archeologie. Dit komt met name door: 1) het cultureel erfgoed-verdrag van Malta (1992), 2) de revolutie in wetenschappelijk onderzoek (C14 methode, DNA-analyse, massaspectrometer plus chemische-, natuurkundige- en microscoop-analyse), maar ook door 3) digitalisering en 4) globalisering.

Flessenpost, een vervalsing?
De expositie in Leiden begint met een opgegraven waterput uit Herwen-Hemeling (Zevenaar), waar de Romeinen van de 1ste tot de 4e eeuw verbleven. In de buurt van dit object staat de oudste stoel van Nederland, uit de periode 1100-1200 na Christus. Niet ver hier vandaan valt ook de oudste telescoop van ons land te aanschouwen, die tussen 1600 en 1650 gebruikt werd om van grote afstand de troepenbewegingen van de vijand te bekijken. Fraaie objecten die een inkijkje geven in hoe Nederland er vroeger heeft uitgezien.

De flessenpost uit 1706 is een ander indrukwekkend voorwerp waar men tegenaan loopt in Leiden. Mogelijk is het echter een vervalsing uit begin 20ste eeuw. De fles uit Noordwijk bevat aanduidingen waarmee een schat gevonden kan worden. Dat is echter nooit gelukt. Het blijft een mysterie. Zoiets lijkt op het plot van een jeugdboek (Schateiland), maar hier in het museum kom je tot de conclusie dat dergelijke romantische zaken echt bestaan hebben en niet alleen maar fictie zijn geweest. Avontuur leek overal te vinden.

Archeologische drugs
Even verder wordt duidelijk dat drugs geen moderne uitvinding zijn. In een platte vitrine die aan de muur bevestigd is, ziet de toeschouwer een uitgehold schapenbot uit de Romeinse tijd, dat gevuld was met bilzekruid en afgedekt werd met berkenteer. Bilzekruid werd vroeger gebruikt als pijnstiller en kalmerend middel. Als bijwerking kon je er echter ook slaperig en duizelig van worden en soms zelfs krankzinnig ! XTC, crack of heroïne voor onze voorouders, zoiets moet het geweest zijn.

Niet ver daar vandaan hangt een ander heel bijzonder object: een door Neanderthalers samengesteld gebruiksvoorwerp. Het is een vuursteen van zo’n 50.000 jaar geleden waaraan (berken)pek werd vastgekleefd om het zodoende als werktuig (mesje) te kunnen vastpakken en gebruiken. Dat Neanderthalers in staat waren een dergelijk samengesteld voorwerp te creëren, laat zien hoe technisch, innovatief, geavanceerd en intelligent ze al waren. Het object werd gevonden bij de Zandmotor op de Maasvlakte door een amateur-archeologe (Willy van Wingerden) die ook bij de opening was en aan Maxima mocht vertellen hoe en waar ze het voorwerp had gevonden.

Het bleek een vondst van groot wetenschappelijk belang omdat het inzicht geeft betreffende de intelligentie en vaardigheden van Neanderthalers. Op de vraag of ze er trots op was, antwoordde Willy direct met: “ja, natuurlijk. Het is geweldig om zo’n belangrijke vondst te doen. Niet slecht voor een Westlandse meid zoals ik.”

Ook het verhaal van een andere vinder, Sander Visser, die Maxima toesprak, spreekt tot de verbeelding. Deze man vond in de buurt van Witmarsum (Friesland) een stuk van een Viking-zwaard. Het ging om een handvat (Pommelkap) uit de 10e eeuw dat is versierd met fraaie lijnen en everzwijn-hoofden die symbool stonden voor kracht en moed. “Dat dit zwaard-onderdeel duizend jaar gelden hier in Friesland door een Viking is gebruikt spreekt bij mij en anderen zeer tot de verbeelding”, liet Visser weten.

Maritiem beroepsarcheoloog Wouter Waldus vertelde tijdens de opening dat hij zelfs een heel schip had ontdekt. Het gaat daarbij om de zogeheten Ijsselkogge die in de buurt van Kampen werd aangetroffen. Het kostte vijf maanden tijd om het 15e eeuwse schip uit het water te halen en wordt momenteel in Lelystad onderzocht en bewaard. “Als je zoiets vindt gaat er veel adrenaline door je heen” vertelde hij later.

Borstbeeld van Texel
Deze onderwater-vondst sluit goed aan bij een verderop gesitueerd object, namelijk het befaamde borstbeeld dat in 2022 in de netten van een Texelse garnalenvisser werd aangetroffen en de bijnaam Barry kreeg. Het boegbeeld werd landelijk nieuws en is nu te zien op de expo. Het was vermoedelijk een onderdeel van een schip dat tussen 1650 en 1675 is vergaan bij de Rede van Texel. Barry heeft een zeer woest uiterlijk en diende vermoedelijk om tegenstrevers angst aan te jagen. Het beeld draagt een zogenaamde Frygische muts, die bij het grote publiek bekend werd door de beroemde Smurfen-strip (Blauwe mannetjes met mutsen). De Frygische muts was een Romeins symbool voor vrijheid van slavernij en werd ook gebruikt tijdens de 80-jarige oorlog en de Franse revolutie.

Een ander topstuk van de tentoonstelling is ook uit Texel afkomstig: het gaat hier om een 17e eeuwse japon die bekend staat als de “Nachtwacht van het textiel en de kostuumwereld”. Deze jurk kreeg landelijke bekendheid toen dit kledingstuk in 2014 door duikers naar boven gehaald werd uit het zogeheten Palmhoutwrak en bijzonder goed bewaard gebleven bleek. Iets wat niet zo vaak voorkomt. Er waren ook andere spullen aan boord zoals een zilveren bokaal, servies uit Italië en boeken met gouden letters en het wapen van de Koninklijke familie Stuart erop. Mogelijk was de lading dus bestemd voor het Britse koningshuis uit die tijd.

Orka en leeuwen
Aan archeologische vondsten van resten of afbeeldingen van dieren wordt ruimschoots aandacht besteed in Leiden. Zo is er een 13.000 jaar oud bizonbot met fraaie zigzag versiering erin gegraveerd. Het staat bekend als het oudste kunstwerk van Nederland en werd gevonden in de Noordzee. Niet ver daarvandaan zijn overblijfselen te vinden van een orka die in de slotgracht van kasteel Brederode (Santpoort) werd aangetroffen. Mogelijk werd het vlees van het dier opgegeten door de bewoners van het imposante gebouw, want in de Middeleeuwen was orka-vlees een delicatesse.

De resten van berberleeuwen die gevonden werden onder het Haagse Binnenhof (Nederlandse Parlement) spreken ook zeer tot de verbeelding. Deze leeuwen waren een geschenk van de hertog van Gelre aan koning Willem IV om (tevergeefs) een huwelijk te arrangeren en werden rond 1350 in hokken gehouden op het Binnenhof. Tijdens een renovatie van het parlement ontdekte men de overblijfselen van deze Berber-leeuwen.

Een wolfstand die de Vikingen achterlieten toen ze Nederland bestormden mag er ook zijn qua vondst. Net als het schild van de Europese moerasschildpad die mogelijk verhandeld werd en in Nederland terecht kwam.

De vondsten uit de Nederlandse Antillen spreken ook tot de verbeelding. Een 14e eeuwse snuif-inhalator in de vorm van een vis, is wellicht een van de meest bijzondere voorwerpen op de expo. Erg surrealistisch om te zien. Delen ervan waren vroeger beschilderd terwijl de ogen ingelegd waren met schelpen en goud. Ook de Kauri-schelpen waarmee slaven werden gekocht en verkocht zijn curieus om te zien. Mensenlevens ruilen voor schelpen; men kan het zich niet zo goed meer voorstellen tegenwoordig. Het is eerder iets uit een jeugdboek, roman of speelfilm. Erg onwerkelijk en totaal onethisch als je beseft dat het vroeger daadwerkelijk plaatsvond.

Foto rechts: Gekruisigde Jezus Christus | Been, 3 x 1 cm., 1875-1925, in 2014 in Arnhem gevonden door ADC Archeoprojecten © Collectie en foto: Archeologiedepot Arnhem

Christusbeeld in een beerput
Een zeer curieus voorwerp is verder het Christusbeeld dat teruggevonden werd in een beerput. Men zou verwachten dat zo’n heilig beeldje in religieuze tijden niet zo makkelijk in een onfrisse omgeving terecht zou komen als een smerige beerput. De archeologie bewijst echter dat zoiets in de historie van Nederland vreemd genoeg toch kan plaatsvinden. Hoe dit kon gebeuren is onduidelijk. Vroeger zei men in dit soort gevallen: God’s wegen zijn ondoorgrondelijk …

Westerbork
Aan het einde van de tentoonstelling wordt er ruimschoots aandacht besteed aan moderne vondsten van de archeologie. Meer bepaald: objecten die in Westerbork en andere delen van Nederland in de bodem werden teruggevonden. Duitse helmen, colaflesjes, condooms en een plastic auto kwamen in Westerbork aan het licht. Ten Westen van Utrecht werd dan weer een gigantische Junker 88-vliegtuigmotor en het staartstuk van een vliegtuigbom opgedolven. Zeer indrukwekkend om te zien.

Bezoekers van de expositie “Boven het Maaiveld” zullen zich een soort Indiana Jones wanen als ze de tentoonstelling bezoeken. De beroemdste archeoloog uit de filmgeschiedenis zou in Leiden zijn hart op kunnen halen, zoveel is er te zien. De missie van het museum om het belang van archeologie en het Nederlandse culturele erfgoed te benadrukken en aan het publiek te presenteren, is zeker geslaagd. De bezoekers moeten het culturele erfgoed, net als Maxima en Indiana Jones, alleen nog komen ontdekken … in Leiden.

Expositie Boven het Maaiveld: 25 jaar archeologische vondsten
Tot en met 7 september 2025
Rijksmuseum van Oudheden - Leiden