Geschiedenis.nl

Onze tijd wordt vaak getypeerd als een periode van onzekerheid, onheil, ondergang en grote verandering. De Corona-pandemie ligt net achter ons, het milieu en de natuur gaan schrikbarend achteruit en talloze oorlogen teisteren de planeet. De moderniteit, die vaak als positief en heil brengend werd gezien, blijkt nu een zeer zwarte zijde te hebben.

Volgens wetenschappers als Konrad Lorenz (bioloog) en Charles Foster (dierenarts en medisch ethicus) zijn de oorzaken van veel van onze huidige problemen te vinden in de Neolithische landbouwrevolutie van zo’n 10.000 jaar geleden. Van nomadische jagers/verzamelaars werden veel mensen toen landbouwers die in nederzettingen woonden, met als gevolg bezitsdrang, pronkzucht en gebruik van geweld om status en bezit te verdedigen, uit te breiden en van anderen af te nemen.

De bronstijd (2000-800 v.Chr.) gaf aan deze ontwikkeling nog een extra boost. In het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden (RMO) is vanaf nu tot en met 16 maart 2025 te zien hoe dit allemaal in zijn werk ging. Met zo’n 400 topstukken uit o.a. Nederland, Engeland, Frankrijk, Duitsland en Denemarken is dit de eerste grote overzichtstentoonstelling over de Bronstijd in Nederland.

Rechts: Mantelspeld met vogels. Collectie: Landesmuseum für Vorgeschichte Halle | © foto: J. Lipták

De kern van de Bronstijd is gelegen in de uitvinding van brons, een legering van koper en tin. Het metaal werd ontdekt door metaalgieters in het derde millennium voor Christus die vaststelden dat brons harder en minder buigzaam was dan koper, wat o.a. voordelen bood bij de vervaardiging van wapens, kunstvoorwerpen en gereedschap. Stenen werktuigen werden dan ook snel vervangen door bronzen.De term 'Bronstijd' is afkomstig van de Deense wetenschapper Christian Jürgensen Thomsen (1788 – 1865). Door te bepalen waar en wanneer voorwerpen bij elkaar werden aangetroffen, kon hij aardewerk categoriseren als afkomstig uit de steentijd, bronstijd of ijzertijd. Zo ontstond een kennis-systeem dat later door andere geleerden werd overgenomen en aldus de wetenschappelijke norm werd.

Antropoceen
In de Bronstijd werd de natuur voor het eerst in de geschiedenis grootschalig gemanipuleerd. Technologie en wetenschap bieden oneindige mogelijkheden wat uitvindingen, medische genezing en machtsontplooiing betreft maar de ecologische voetafdruk van de mens werd daardoor op termijn ook gigantisch groot en ondragelijk. Niet voor niets spreken wetenschappers tegenwoordig over het antropoceen, het tijdperk waarin de mens het volledig voor het zeggen heeft op planeet aarde (geologisch tijdperk van de mens).

Kerncentrales, verbrandingsmotoren en (kwantum)computers, zijn qua ontwrichtende werking op onze planeet misschien wel allemaal schatplichtig aan die ‘primitieve’ maar zeer innovatieve bronstijd. De mens heeft via techniek van zichzelf een god gemaakt, maar wel slechts een 'prothesen-god' zoals Sigmond Freud het eens duidde. Als men techniek en wetenschap weghaalt blijft er van de homo sapiens immers niet veel meer over dan een schamele aap die zich eigenhandig niet meer kan redden in de natuur, zeker als de techniek zich ook nog eens tegen de mens gaat keren zoals nu het geval is (oorlogen, milieuvervuiling).

Brons werd snel erg gewild in de oude wereld. Het kon omgesmolten en hergebruikt worden en zelfs als ruilmiddel fungeren. De geld-functie van brons zorgde voor nieuwe verknoopte netwerken over heel Europa en verder. In Het Rijksmuseum van Oudheden ontdekt men mooie voorbeelden van de primitiefste uiting van geld in de vorm van bronzen hangers (ketting) die men om de hals kan dragen. Het ziet er anders uit dan ons huidige geld, maar was weldegelijk een probaat ruilmiddel in die dagen.

Rechts: Een blik in de zalen van 'Bronstijd - Vuur van verandering'. Foto: Mike Bink

De uitwisseling van geld, nieuwe technologie en religieuze concepten zorgden voor nieuwe sociale, culturele, maatschappelijke en religieuze ontwikkelingen in Nederland en Europa. Er ontstonden nieuwe, rijke elites maar ook innovatieve godsdiensten met de bijbehorende symboliek en mythologie. Gouden sieraden in het RMO-museum tonen de bezoekers hoe schitterend dat er heeft uitgezien en hoe welvarend de plaatselijke rijken geweest moeten zijn. Dit soort gouden ornamenten droegen vanzelfsprekend bij aan de verhoging van de status door de drager. Daardoor ontstond er echter ook meer ongelijkheid binnen de bevolking en werd afgunst opgewekt met alle gevolgen van dien.

Vooral bezitsdrang leidde vervolgens tot grote conflicten en massaal geweld met strijd en oorlogen als resultaat. Ook ontstond in deze periode voor het eerst het zogeheten krijgsideaal met het bijbehorende militaire uiterlijk vertoon. We zitten er vandaag de dag nog steeds mee in onze maag. De huidige en vorige Koude Oorlog waren wellicht niet denkbaar zonder de eerste aanzet van wapenwedloop in de Bronstijd.

In het RMO-museum zijn zeer veel indrukwekende wapens uit de Bronstijd te zien alsook de gevolgen die ze aan hebben gericht: authentieke lijken van meerdere mensen - na bijvoorbeeld een massamoord- worden op angstaanjagende manier geëxposeerd in de expositie. Gruwelijk om te zien, maar zeer realistisch.

Verbondenheid
Ondanks dit soort gewelddadige excessen in de Bronstijd sprak RMO conservator Luc Amkreutz tijdens de opening van de Bronstijd-expositie over dit tijdperk vooral als een tijd waarin er steeds meer geografische “verbondenheid” ontstond tussen mensen in Nederland, Europa en verder. De netwerken tussen mensen werden groter en de geografische reikwijdte kwam ook veel verder te liggen. Het Kanaal en de Noordzee vormden daarbij eerder een snelweg dan een obstakel.

Het werd in de Bronstijd mogelijk om in grotere groepen samen te leven dan voorheen in het jager/verzamelaar tijdperk. Het DNA van de Europeanen werd met elkaar verbonden en dat ging behoorlijk snel. Grappend voegde Amkreutz er aan toe dat ook de bier-cultuur een steeds prominentere plaats kreeg in het Europa van de Bronstijd. Wellicht hebben bier en verbondenheid dus wel iets met elkaar te maken. Onderlinge (alcoholische) gezelligheid misschien? Wie zal het zeggen?

Goud
Het meest fascinerende gedeelte van de Leidse Bronstijd-expositie is waarschijnlijk de afdeling met de magistrale gouden voorwerpen die een religieuze, mythische en astrologische betekenis hebben. Ze verwijzen meestal naar de zon, die in de Bronstijd als goddelijk vereerd werd en symbool stond voor leven, kracht en hernieuwing. De gouden glans van sieraden en religieuze voorwerpen uit deze periode had veel overeenkomst met de gloed van de zon. Niet voor niets zijn de voorwerpen vaak voorzien van astrologische symbolen.

Rechts: Bronzen vogels op een vleeshaak. Collectie en foto © The Trustees of the British Museum. Daarnaast: De gouden hoed van Speyer. Collectie: Historisches Museum der Pfalz. Foto: Carolin Breckle.

De zogenaamde gouden hoed van Schifferstadt is zo’n voorwerp waarop hemellichamen te zien zijn (kosmische kalender). Zeer bijzonder om zo’n beroemd en uniek archeologisch object hier te kunnen aanschouwen in Leiden. Verder vallen de gouden schouderbedekking van (mogelijk) een priesteres op (gouden cape van Mold/Wales) evenals de Hemelschijf van Nebra en de Zonnestrijdwagen van Trundholm. Absolute topstukken die in menig boek vermeld staan en een grote bekendheid onder historici genieten en ver daar buiten. Bijzonder dat het RMO ze naar Leiden heeft weten te halen.

Spiegel
Een belangrijke conclusie inzake de Bronstijd-tentoonstelling in Leiden is dat deze periode ons een spiegel voorhoudt van hoe een samenleving grote, ingrijpende economische en technologische veranderingen kan ondergaan en welke gevolgen dat kan hebben. Wat de ontwikkeling van een nieuw metaal 3000 à 4000 jaar geleden teweegbracht in de bronstijd geeft wellicht een indicatie voor wat artificial intelligence, Quantumcomputers en blockchain-technologie voor ons gaan betekenen. Het zal anders worden, maar wellicht niet minder ingrijpend. Misschien gaat onze maatschappij er ook radicaal door veranderen.

Het indrukwekkende, angstaanjagende en intimiderende bronzen beeld van Boccioni aan de ingang van de RMO-tentoonstelling maakt de expositie mooi cyclisch. De tentoonstelling begint bij dit bronzen beeld en eindigt er ook bij. Misschien niet toevallig. Het futuristische beeld van Umberto Boccioni uit 1913 straalt snelheid en dynamiek uit waarmee de Futuristen de toekomst huldigden en de ballast van het verleden wilden afwerpen. Dit aanlokkelijke, maar gevaarlijke, motief klinkt zowel herkenbaar inzake de Bronstijd als wat ons moderne tijdperk betreft. Niet alles wat blinkt is immers altijd Goud. Een gouden kleur blijkt soms slechts een dekmantel te zijn voor het veel minder dure en grauwere … Brons !

Wellicht is de RMO-tentoonstelling dus een wijze les voor de toekomst: dynamiek en snelheid zijn fascinerend, maar pas op dat het niet desastreus uit de hand loopt ….

Bronstijd. Vuur van verandering
Te zien t/m 16 maart 2025
RMO Leiden

Naschrift: De redactie kreeg op 6 november 2024 het volgende bericht binnen nav dit verhaal:
"In jullie mooie nieuwsitem over de Bronstijd expositie in het RMO staat dat het bijzonder is dat het museum de Hemelschijf van Nebra en de Zonnestrijdwagen van Trundholm naar Leiden heeft weten te krijgen, maar dit zijn replica's. Die Zonnestrijdwagen staat in Kopenhagen! Heel mooi museum trouwens, een bezoek waard. En de Hemelschijf was een paar jaar geleden te zien in het Drents Museum."

Met vriendelijke groet,

Vibeke Berens

Luc Amkreutz vertelt over een aanwinst voor het RMO: een bronzen zwaard: