Geschiedenis.nl

In de winter 2023-2024 is in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden de tentoonstelling ‘Het jaar 1000’ te zien. De expositie neemt bezoekers mee op een tijdreis door het midden van de middeleeuwen, met het jaar 1000 als eindbestemming. Honderden archeologische vondsten, kunstvoorwerpen en manuscripten uit Nederland en buitenland zijn te zien. De sfeervolle presentatie brengt de bezoeker in de materiële wereld én gedachtewereld van de mensen uit de tiende en elfde eeuw.

Beeld rechts: het campagnebeeld van de tentoonstelling. Foto RMO.

Midden in de middeleeuwen
Conservator Annemarieke Willemsen benadrukt in haar presentatie over de tentoonstelling dat dit tijdperk qua aandacht ‘tussen wal en schip’ valt. Van de vroege middeleeuwen begint ondertussen in media en schoolboeken door te dringen dat het in verschillende opzichten een gouden tijdperk was en dat we het verval na de Romeinse tijd gerust kunnen relativeren. Voor de late middeleeuwen van bloeiende graafschappen en hertogdommen en opkomende steden heeft het in Nederland nooit aan belangstelling ontbroken. De eeuwen ertussenin, de tiende en elfde eeuw, worden doorgaans veronachtzaamd als weinig opwindend.

Millenniumwisseling
Het beeld van een tussentijd probeert de tentoonstelling te kantelen, zoals is te lezen in het persbericht: ‘De periode 900-1100 is juist een tijd van ingrijpende veranderingen in landschap, bevolking, bebouwing, taal en cultuur.’ Een ‘Nederland’ ontstaat dat ook nu nog herkenbaar is, met dijken om ontgonnen land, een burcht na elke rivierbocht en kerktorens aan de horizon. Nederland wordt geregeerd door bisschoppen en behoort tot het ‘Heilige Roomse Rijk’. Het zijn ook de eeuwen waarin op grote schaal oosterse en westerse kennis worden uitgewisseld: muziekschrift, het cijfer 0 en het schaakspel zijn nieuwkomers in Nederland. Aan het einde van het millennium werd het einde van de wereld verwacht. De mensen zagen voortekens in zonsverduisteringen, overstromingen en komeetverschijningen. Maar uiteindelijk gebeurde er natuurlijk niets.’

Beeld rechts: Mantelspeld met gezicht man; gevonden in Hollands Kroon, uit 900-1000.
© Particuliere bruikleengever; foto RMO.

Verbluffende vondsten
Aan de hand van elf thema’s is in ‘Het jaar 1000’ een aantrekkelijk beeld gegeven van deze periode. De vele archeologische vondsten die in Nederland zijn gedaan spelen een hoofdrol aan het begin van de rondgang. De laatste decennia zijn er mede door detectoramateurs veel vondsten gedaan die bijdragen tot een diepgaander beeld. Een mooi voorbeeld is de goudschat van Hoogwoud die in 2021 werd gevonden. Het onderschrijft dat de elite van Frisia deel uitmaakte van een wereldwijd netwerk.

Boeiende boeken
De sfeervolle inrichting zorgt ervoor dat het geen museumgang is waarbij je schuifelt van vitrine naar vitrine, van voorwerp naar voorwerp. De visuele en muzikale aankleding helpt om te laten beleven dat je in een ander landschap en een andere tijd bent gestapt. Zo wordt de bezoeker in een zaal waarin ‘de Leidse Willeram’ is opgesteld, omringd door teksten uit het boek dat deels in Latijn, deels in Oudnederlands, is opgesteld. Enkele zinnen uit dit tweetalige werk zijn eruit gelicht. Als je deze hardop voorleest, zijn die nog vrij gemakkelijk te begrijpen. Wie de schroom niet overwint om dat zelf te doen, kan ook luisteren naar een taalhistoricus die de tekst voorleest.

Beeld rechts: De schatvondst van Hoogwoud. © Particuliere bruikleengever; foto RMO.

Manuscripten zijn fraai, maar hoe gek je ook op boeken bent, in een museum vallen ze veelal wat weg vanwege het goud dat er verder blinkt. Door een scherpe selectie en aantrekkelijke presentatie springen de kostbaarheden van perkament bij ‘Het jaar 1000’ wel degelijk in het oog. Zo ligt het Evangeliarium van Egmond, ‘het belangrijkste tiende-eeuwse boek in Nederland’, onder moderne kloostergewelven waar de klanken zijn te horen van eigentijdse muziek.

Tentoonstelling met internationale allure
Wat de tentoonstelling krachtig maakt, is dat het nationale erfgoed is ingebed in een verhaal dat thematisch en bovenal geografisch breder van opzet is. De bewoners in de streken van wat nu Nederland is, mochten dan wel dijken bouwen; ze trokken zich er niet achter terug. Door religie, handel en wetenschap waren er vele contacten met de wereld om ons heen. De middeleeuwers waren verbonden met mensen in Vlaanderen en in het Heilige Roomse Rijk. En met de steden Rome en Byzantium: in Rome was er een heuse ‘Friezenkerk’, een hotel voor pelgrims die de heilige stad bezochten, en het Byzantijnse keizerspaar Otto II en Theophanu kwam zelfs met genoegen vanuit Constantinopel naar hun versterkte paleis in Nijmegen.

Beeld rechts: Teksten uit de Leidse Willeram op de muur. Foto RMO.

Praktische informatie
‘Het jaar 1000’ is is te zien van 13 oktober 2023 tot en met 17 maart 2024 in het Rijkmuseum van Oudheden in Leiden. Bij de tentoonstelling schreef conservator Annemarieke Willemsen het boek Het Jaar 1000 (€24,95). Ook is er een vierdelige podcastserie. Daarnaast zijn er onder meer lezingen en rondleidingen. Voor kinderen zijn er activiteiten in de schoolvakanties; met een speurroute en een interactief spel wordt op deze doelgroep in de tentoonstelling ingespeeld.