Geschiedenis.nl

Wolven in de Lage Landen
Tot een paar jaar geleden waren kennismakingen van mensen uit Nederland en Vlaanderen met de wolf beperkt tot de vertelling van sprookjes als ‘Roodkapje’ en ‘De wolf en de zeven geitjes’. Nu is een ontmoeting met een wolf in sommige streken – zelfs op klaarlichte dag – een mogelijkheid om rekening mee te houden. Het is zeker niet zo dat je over de dieren struikelt, maar wat begon met een enkele dwaalgast die nietsvermoedend de Duitse grens overstak, is er nu sprake van een wolvenpopulatie met een vaste verblijfplaats in onze streken. Het boek De wolven in Nederland laat zien dat de Lage Landen altijd een gebied is geweest waar wolven leefden. "Wolven waren geen dwaalgasten of toevallige passanten, maar waren hier inheems." Met uitzondering van de Hollandse kust- en Friese weidegebieden kwamen ze in alle landstreken voor.

Haat en verering van de wolf
Deze belangwekkende conclusies trekt Wim van Heugten na 35 jaar onderzoek. Dat onderzoek startte hij met zijn broer en rondde hij na diens overlijden alleen af. Het resultaat van dit levenswerk is iets om trots op te zijn. De wolf in de Lage Landen is een rijk gedocumenteerd, goed geschreven, fraai geïllustreerd en maatschappelijk relevant werk over de relatie van wolf en mens door de eeuwen heen. De veelzijdige relatie, die veranderde van tijd tot tijd en "pendelde tussen haat en verering", wordt weerspiegeld in de veelzijdigheid van deze interdisciplinaire geschiedschrijving die natuurlijke historie, landschaps- en regionale geschiedenis verenigt met mentaliteits- en cultuurgeschiedenis.

Onderwerpen in De wolf in de Lage Landen
Het boek is ingedeeld in vijf hoofdstukken.
• Kennismaking met de wolf
• De wolf in de Lage Landen
• Wolvenbestrijding en wolvenjacht
• Jachtboeken, jachtmethoden en premies
• De laatste wolven

Natuurlijk landschap
Het eerste hoofdstuk is een kennismaking met de levenswijze en het imago van de wolf en het voorkomen van wolven in plaats- en veldnamen. Veel wolventoponiemen dienen als grensmarkering. Dat is niet vreemd want juist de woeste gronden, heidegebieden en moerassen lagen aan de rand van streken waar mensen leefden en dat waren ideale schuilplaatsen voor wilde dieren. Het is een van die eyeopeners van dit boek: de associatie van de wolf leg je met bosrijke gebieden, maar dat blijkt onjuist. Bebossing in onze landen is een ontwikkeling van de moderne tijd.

"Wat door de mensen van de 21ste eeuw als ‘natuurlijk’ wordt gewaardeerd, is totaal anders dan het historisch landschap waarin zo’n twee eeuwen geleden nog wolven en ander ‘schadelijk’ wild leefden." Deze zin herbergt nog een ontmythologisering: de gedachte dat de wolf zo’n beetje verdween in de middeleeuwen, moest ik al snel laten varen bij het lezen. Er waren voor de wolven juist hoogtijdagen in de zestiende en zeventiende eeuw en – vanuit het perspectief van de mens – er was zelfs nog een wolvenplaag in de vroege negentiende eeuw. De wolf is eigenlijk maar even weggeweest.

Prooidieren van de wolf
Hoofdstuk 2 is een rondgang door de leefgebieden van de wolf en daarbij komt uitgebreid aan bod wat de voorwaarden waren voor die aanwezigheid, namelijk de prooidieren die hij op het menu heeft staan: jachtwild en vee. Het houden van landbouwdieren op grote schaal kwam pas tegen het einde van de vijftiende eeuw op en dat gaf de wolf een verhoogde kans op een gevulde maag. ‘Het lijkt niet onrealistisch dat de schade aan de veestapel van de boeren door wolven vanaf deze tijd veel en veel groter moet zijn geweest dan de wolvenschade aan het jachtwild.’ Die schade betrof overigens niet alleen schapen, maar ook varkens, runderen en paarden. Wolven en mensen ontmoetten elkaar zelden als er in het territorium van wolven voldoende prooidieren waren, maar als er omstandigheden waren waardoor zij op dezelfde voedselbronnen waren aangewezen, dan werden zij rivalen.

Wolvenbestrijding
De volgende twee hoofdstukken gaan over de jacht waarbij hoofdstuk 3 handelt over de organisatie en hoofdstuk 4 over hoe de jagers in de praktijk te werk gingen. Wolvenbestrijding was een taak voor de overheid en dat heeft voor de onderzoeker als voordeel dat er tal van bronnen zijn over het jachtrecht, premiebetalingen en allerhande voorschriften. Er is in de Lage Landen nooit een overkoepelende instantie geweest die het schadelijk wild in toom hield, dus de bestrijding leidde tot een verscheidenheid aan regionale en lokale initiatieven.

Zoals geschreven verdween de wolf laat uit de Lage Landen, namelijk pas in de loop van de negentiende eeuw. Het duurde ook relatief lang, ongeveer een eeuw, voordat deze streken wolvenloos waren. Niettemin kwamen er uit gebieden waar geen wolven meer leefden, berichten dat mensen wolven hadden gezien. Dat waren vermoedelijk eerder dwalingen van de menselijke geest dan dwaalgasten met een harige vacht. ‘Dat men in de negentiende eeuw niet altijd meer precies wist hoe een wolf eruit zag, leidde nog wel eens tot verwarring en komische situaties.’

Terugkeer van de wolf
De vijf hoofdstukken worden gevolgd door een epiloog waarin de auteur zijn conclusies trekt. De wolf in de Lage Landen is een uiterst relevant boek met oog op de actuele wolvendiscussie. Die discussie wordt meestentijds gekaapt door mensen die uitspraken doen als ‘de wolf hoort hier niet’. Met zulke leeghoofdige standpunten is het lastig werken aan een wijze om samen te leven. Anderzijds bekritiseert Van Heugten de natuurbeschermers die de wolf als ongevaarlijk voor de mens zien. ‘Voor ons als onderzoekers die archiefstukken in handen hebben gehad waaruit wél blijkt dat wolven mensen hebben gedood, komt deze stellingname curieus voor.
De auteur vindt het opmerkelijk dat historische gegevens amper een rol hebben gespeeld bij de recente herintroductie en verspreiding van de wolf in West-Europa. Voor beleidsmakers, boeren, natuurbeschermers en andere belanghebbenden valt er dan ook iets te leren van dit boek. Voor alle andere lezers is het een kwestie van genieten van een fascinerende geschiedenis.

Wim van Heugten,
De wolf in de Lage Landen, Een historisch overzicht
(Utrecht 2023)
ISBN 978-90-5345-600-2, € 39,95, hardcover 288 pag.
Uitgeverij Matrijs