Geschiedenis.nl

Leids ontzet: geschiedenis en mythe verstrengeld
Drie oktober is een feestdag voor Leidenaren. Met samenzang, paraderende re-enactors en een immense kermis wordt een gebeurtenis uit 1574 herdacht: het ontzet van Leiden. Het ontzet maakte een einde aan het beleg rond de stad door de militaire troepen van de Spaanse koning Filips II. In de roerige eerste jaren van de Opstand in de Nederlanden werd stad na stad belegerd door de hertog van Alva en diens zoon Don Frederik. Nadat het koninklijke leger bij het beleg van Haarlem en Alkmaar de nodige mankrachten had verloren, gooiden zij het bij Leiden over een andere boeg. De bevelhebbers kozen ervoor om de stad te omsingelen en daarmee te isoleren. Honger en uitputting zou Leiden moeten dwingen tot overgave. De tactiek slaagde gedeeltelijk. De bevolking leed inderdaad door honger en de pest woedde woest, met vele doden tot gevolg. De overgave bleef echter uit. De overlevering vertelt dat burgemeester Van der Werff hier een grote rol in speelde en standvastig weigerde om de poorten te openen voor de vijand. Eeuwen later verrees voor hem een standbeeld en werd er een park naar hem vernoemd, als dankbetuiging aan deze dappere bestuurder. Door historisch onderzoek is ondertussen wel duidelijk dat de burgemeester, en later zijn familie, vorm hebben gegeven aan deze mythevorming. Hoe het ook zij, Leiden hield stand en het leger van de koning ruimde het veld. Dit was het gevolg van een drastische maatregel: de wijde omgeving van de stad werd onder water gezet. Op verschillende plaatsen werden dijken doorgestoken en langzaam maar zeker nam het water bezit van het land. Om droge voeten te houden werd het beleg opgegeven; het koninklijke leger vertrok en de watergeuzen ontzetten de stad.

Plaats van tijd van handeling
Drie oktober wordt nu in de stad gevierd. Het besef dat de gebeurtenissen uit de zestiende eeuw niet alleen grote invloed hadden op het leven in Leiden zelf maar tot ver daarbuiten wordt duidelijk in Sporen van drie oktober, Tastbare herinneringen van beleg en ontzet van Ruurd Kok. Zijn artikelen verschenen eerder in Leidsch Dagblad en zijn nu gebundeld in een fraai vormgegeven boek. De archeoloog-journalist heeft zeventien plaatsen bezocht waar – hoe subtiel soms ook – er sporen zijn te zien van de oorlogshandelingen. Dat betreft voor de hand liggende plaatsen als de Pieterskerk in Leiden en de Vliet waar de watergeuzen binnenvoeren, maar andere cruciale plaatsen liggen kilometers van de stad. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Groenedijk in Capelle aan den IJssel waar een dijk werd doorgestoken en Gouwsluis bij Alphen aan de Rijn dat een strategisch punt vormde als kruispunt van waterwegen en waar werd gevochten om de toegang tot Leiden. Op zijn tochten slaat Kok uitdrukkelijk een brug naar lokale historici – zoals ik dat ook uit eigen ervaring ken – die het landschap en de geschiedenis van de eigen regio op hun duimpje kennen. In sporen van drie oktober wordt duidelijk dat het beleg en ontzet van Leiden niet alleen in plaats maar ook in tijd veel ruimer moet worden gezien. De legers van beide zijden zorgden voor, tijdens en na beleg voor plunderingen en andere ellende en het onder water zetten van het platteland had nog jarenlang gevolgen voor de bevolking: het land was te drassig om te bewerken en kerken en andere gebouwen bleven dakloos en verlaten achter.

Hutspot
Door de vlotte schrijfstijl en prachtige vormgeving is het boek een aanrader voor iedere Leidenaar maar ook voor ieder ander als je de stad en omgeving vanuit historisch perspectief wilt bekijken. Voor degenen die de geschiedenis van het Leids ontzet niet met de hutspotlepel is ingegoten, was een overzicht of tijdlijn van de gebeurtenissen niet overbodig geweest. In de literatuurlijst staan voldoende tips om dat kleine gemis op te vangen.

Ruurd Kok
Sporen van drie oktober. Tastbare herinneringen van beleg en ontzet van Leiden
Zutphen 2023
ISBN 978 94 6456 294 1
€ 20,00
144 pag.

Ruurd Kok  vertelt bij de lokale omroep Leiden over Sporen van 3 Oktober: