Geschiedenis.nl

Karolingen aan de macht
In 751 maakten de Frankische hofmeier Pepijn de Korte een einde aan een schertsvertoning. De koningen uit de dynastie van Merovingen – die sinds de vijfde eeuw regeerden – waren de legitieme leiders van het Frankische Rijk. Zij waren langzaam maar zeker overvleugeld door hun dienaren. Al enige decennia bepaalden de hofmeiers het reilen en zeilen in het koninkrijk. Met Pepijn kwam de eerste van de Karolingen op de troon. In de eeuwen die volgden, wist deze dynastie grote delen van West-Europa in bezit te krijgen. De vermaarde Karel de Grote wist met grof geweld het gebied naar het oosten uit te breiden door verschillende volkeren –die voor het gemak als eenheidsnaam de Saksen kregen opgespeld – te verslaan. De macht van het zwaard was op korte termijn effectief maar om voet aan de grond te houden werd de militaire overrompeling gevolgd door bekering tot het christendom en opname in het Frankisch netwerk van bestuur en handel. De prestatie van de Karolingen is in de geschiedschrijving veelal behandeld als iets uitzonderlijks. Met name de persoon van Karel de Grote is bejubeld als hersteller van het West-Romeinse Rijk, verdediger van het geloof – in 800 werd hij door de paus tot keizer gemaakt – en initiator van een rijke schriftcultuur die bekend staat als de Karolingische Renaissance.

Mondiale geschiedenis
Om na te gaan hoe uitzonderlijk dit keerpunt in de geschiedenis daadwerkelijk was, heeft historicus Herman Kaptein de omwenteling in het Frankische Rijk vergeleken met andere gebeurtenissen in Afro-Eurazië (het Euraziatische continent en Noord-Afrika). Hij doet dat vanuit de overtuiging dat we Europa niet als geïsoleerde eenheid moeten beschouwen. Hoe de wereld veranderde in het jaar 750 is dan ook een sterk voorbeeld van mondiale geschiedenis waarbij de volgende uitgangspunten gelden:

-Wereldwijde interculturele interactie is in het verre verleden intensiever geweest.
-Europa stond in zijn historische ontwikkeling eerder, sterker en langer onder invloed van andere culturen.
-Het Europese verleden week minder af dan wat elders op de wereld is gebeurd.

In plaats van het buitengewone te belichten van de Frankische omwenteling zoekt Kaptein de overeenkomsten en de verwevenheid van gebeurtenissen in onder meer China, Japan, India en het Arabische Rijk.

Sterke structuur en actuele relevantie
Er zijn, naast mijn belangstelling voor vroegmiddeleeuwse geschiedenis, nog twee redenen waardoor ik me verheugde op het lezen van dit boek. Ten eerste, de auteur, oud-docent Geschiedenis aan de Hogeschool van Amsterdam, zet in zijn werk de doelen en structuur dermate helder uiteen dat je je als lezer gesteund voelt om je het onderwerp eigen te maken. Tekenend hiervoor is de titel van het eerste hoofdstuk: ‘Waar het over zal gaan’ en die van het slothoofdstuk ‘Duiding’. Ten tweede is dit boek ook uiterst relevant gezien de multi-perspectiviteit. Door vanuit verschillende invalshoeken de achtste eeuw te verkennen en de overeenkomsten in historische ontwikkelingen te herkennen is duidelijk dat ideeën, culturen en mensen zich niet laten inkaderen. Zij bewegen en veranderen door wederzijdse beïnvloeding. Dat is een belangrijk inzicht in een tijd dat politiek en publiek zich richten op verschillen en een bovenmatig verlangen kennen om grenzen te trekken. Net als in zijn eerdere boek 'Nijverheid op windkracht', waarin de energietransitie centraal staat, sluit het thema aan op de actualiteit, maar waakt Kaptein ervoor om simplistische vergelijkingen tussen toen en nu te trekken.

Politiek-religieuze omwentelingen brengen verandering
Zoals de ondertitel duidelijk maakt, was de politieke omwenteling verbonden met religie, schriftcultuur en handel. ‘Machtsveranderingen op meerdere fronten in Afro-Eurazië boden overheden de gelegenheid de situatie meer naar hun hand te zetten.’ Religie was een manier om een breuk met het verleden te maken. Door te breken met het kalifaat zagen de Abbasidische machthebbers een manier om zich af te zetten van hun voorgangers. Andere rijken kozen voor hun varianten van het jodendom, christendom, boeddhisme of een andere wereldgodsdienst. ‘Door een wereldreligie (meer dan dáárvoor) als staatsinstrument in te zetten, hoopten de nieuwe machthebbers de onderlinge saamhorigheid tussen de etnisch en cultureel verdeelde elite te bevorderen.’ Wereldgodsdiensten zijn schriftreligies en de verbondenheid van rijk en religie zorgde dan ook voor een versnelde verspreiding van het schrift en kennis. Geletterde ambtenaren en geleerden droegen bij aan de verspreiding van hun cultuur, evenals handelaren dat deden. Producten en grondstoffen hadden altijd al een weg gevonden in het handelsverkeer, maar ook hier voltrokken zich veranderingen in de periode rond 750. Met name in Azië nam het belang van de zeehandel toe. De specerijenhandel bloeide op, zo’n acht eeuwen voordat de Europese wedloop om deze handel begon.

Geschiedschrijving met gevolgen
Hoewel ik wel het een en ander weet van de vroege middeleeuwen was 'Hoe de wereld veranderde rond het jaar 750' een eyeopener. Waar ik zelf een vergelijk maakte tussen ontwikkelingen was dat hooguit die tussen die op het Europese continent en in Angelsaksisch Engeland; de geschiedenissen die ik kende. Dit boek biedt door de toegankelijke en heldere wijze waarmee Herman Kaptein de mondiale geschiedenis ontsluit, een portaal naar de rest van de wereld in deze periode van omwentelingen. Duidelijk wordt dat de Karolingische paleiscoup past in een wereldwijd patroon. De auteur concludeert het belang daarvan in zijn slotzin: ‘Deze vaststelling opent ruimte voor nieuwe beelden, inzichten, verklaringen en vooral nieuwe vragen.’

Herman Kaptein
Hoe de wereld veranderde rond het jaar 750. Politiek, religie, handel en schriftcultuur
Walburg Pers
Zutphen 2025
293 pag.
ISBN 978 94 6456 503 4
€ 32,50

Op de site van Walburg Pers zijn introductie en inhoudsopgave van het boek te lezen.