Geschiedenis.nl

Franz Von Siebold (1796-1866) is in zijn jeugd een ambitieuze artsenzoon uit Würzburg die zijn roemrijke familienaam de grootste eer wil aandoen, het liefst als ontdekkingsreiziger, etnoloog, bioloog, geoloog en schrijver, in de voetsporen van de door hem zeer bewonderde Alexander Von Humboldt (1769 - 1859). Doordat zijn vader vroeg overlijdt is er geen geld en kan hij alleen dankzij relaties van zijn vader medicijnen studeren. Hij wordt arts (zoals zijn vader en grootvader), maar veel carrièremogelijkheden zijn er niet.

Door een toeval treedt hij in 1822 in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden en wordt, na een cursus in het Koloniaal Werfdepot in Harderwijk, als militair arts uitgezonden naar Nederlands-Indië. Een radicale stap en een groot risico. ik kan me herinneren dat Paul Van 't Veer in zijn biografie van Multatuli het Werfdepot Harderwijk omschrijft als 'het riool van Europa'. Iedereen die het in Europa had verkloot kon in de koloniën nog een tweede kans krijgen. Von Siebold neemt het risico en komt, alweer door een toeval, terecht op Desjima, een kleine Nederlandse vestiging in de baai van Nagasaki.

De aanwezigheid van de Nederlanders dateert uit de 17e eeuw en is uniek. Zij zijn het enige Europese volk dat contact heeft met het voor buitenlanders hermetisch gesloten Japan. Franz ziet hier een kans om een tweede Von Humboldt te worden of hem zelfs te overtreffen. Hij kan, weliswaar vanuit Desjima (vrij reizen is niet toegestaan), Japan op alle gebieden leren kennen en tegelijkertijd voor de Japanners een bron zijn van Westerse kennis. Een cruciale schakel dus tussen Oost en West. Aanvankelijk is hij succesvol. Zijn ster stijgt door succesvolle medische ingrepen (Japan heeft door het rigide isolement een achterstand opgelopen ten opzichte van de Westerse wetenschap) en omgekeerd legt hij een enorme verzameling aan van unieke Japanse objecten: planten, dieren, gesteente, kunstvoorwerpen, prenten, landkaarten, kleding, geschriften.

De Japanners voorzien de Nederlanders op Desjima van concubines uit een bordeel in Nagasaki. Franz wordt verliefd op een van hen, Kusumoto Taki ook Sonogi genoemd. Uit deze relatie wordt in 1827 een dochter geboren, Shiimoto Ine, Oine genoemd (later kiest ze een andere naam: Kusumoto Ine). Deze dochter wordt later als arts en verloskundige beroemd en Van der Zijl put uit een Japanse biografie over haar uit 1978 (in 2016 vertaald in het Engels) om het levensverhaal van Franz vanuit het perspectief van zijn dochter (en andere Japanse nazaten) te beschrijven. Oine wordt daardoor mede-hoofdpersoon van het boek. Inderdaad 'verbonden levens', zoals de ondertitel van het boek luidt, maar wel op afstand. Want Franz overspeelt zijn hand. Hij wordt hebzuchtig en overtreedt de strenge Japanse regels bedoeld om uitvoer van cultuurbezit te voorkomen. Hij wordt in 1829 verbannen en keert terug naar Europa, zonder Sonogi en Oine.

Hij trouwt in Duitsland in 1845 met Helene von Gagern. Uit dat huwelijk worden 5 kinderen geboren. Franz vestigt zijn internationaal zijn naam als Japankenner en eigenaar van een verzameling Japanse objecten, ongekend in Europa. Dat zou een topfunctie moeten opleveren maar hij is niet gauw tevreden en voelt niet de erkenning waarop hij meent recht te hebben. Bovendien wil hij terug naar Japan. Dat lukt pas in 1857, nadat Japan twee jaar eerder, gedwongen door een Amerikaans eskader, de grenzen heeft geopend voor het Westen.

Franz ziet na 28 jaar Sonogi (inmiddels opnieuw getrouwd, ditmaal met een Japanner) en Oine terug. Hij heeft zijn zoon Alexander bij zich (die is dan 11) maar de zaken lopen voor alle partijen anders dan verwacht en gehoopt. We zijn dan op ongeveer tweederde van het boek en Van der Zijl laat von Siebold naar de achtergrond verdwijnen. Oine komt steeds meer centraal te staan. Dat lijkt terecht want als we Van der Zijl mogen geloven is Franz verworden tot een narcist die maar een ding voor ogen heeft: de eigen roem en eer. En dat gaat ten koste van de mannen maar vooral de vrouwen om hem heen: Sonogi, Oine, Tada (zijn kleindochter) en Helene (zijn Duitse vrouw). Hoe dan? Dat ga ik niet allemaal vertellen, dat kan Annejet Van der Zijl veel beter. De 350 bladzijden lezen als een Shinkansen (Japans voor 'bullet train') en je valt van de ene verbazing in de andere. Het is bovendien een ontroerend verhaal dat begint in Europa bij Franz, maar eindigt in Japan bij Oine, de werkelijke held van het boek.

Wat mij wel bezig houdt na het lezen van De Zwevende Wereld is een van de thema's in Wat we kunnen weten van Ian McEwan over het schrijven van een biografie. Kunnen we de waarheid achterhalen? Of zijn de bronnen die de biograaf gebruikt nooit betrouwbaar en mogelijk zelfs met opzet gemanipuleerd om een heel ander beeld te scheppen van de definitief verloren gegane werkelijkheid? Franz wordt in het boek steeds meer een overzadigbare maniak, iemand die de mensen om hem heen vooral ziet als instrumenten om zijn doelen te bereiken. Sonogi en Oine kunnen zich alleen staande houden door de banden met hem te verbreken. Of dat beeld helemaal klopt? Annejet Van der Zijl heeft het in ieder geval prachtig opgeschreven. Ik stel me voor dat ze zich ook kan vinden in de verzuchting van Thomas Metcalfe, de biograaf uit Wat we kunnen weten: “I could have been there. I am there. I know all that they knew, and more, for I know some of their secrets and their futures, and the dates of their deaths. That they are both vivid and absent is painful.”

'De Zwevende wereld' is een vertaling van de Japanse term 'ukiyo-e' en staat voor de prenten die in grote oplagen vanuit houtsnedes werden gedrukt en populaire scenes uit het dagelijks leven weergaven (bijvoorbeeld erotiek, landschappen, acteurs, volksverhalen). Van der Zijl bespreekt aan het slot van haar boek de invloed van de Japanse kunst op de Europese wereld vanaf de achttiende eeuw tot de moderne tijd. Hierdoor is zij ook tot het besluit gekomen om over Von Siebold en Oine te gaan schrijven. "De beslissing om dit boek te schrijven nam ik in mei 2023 in Frank Lloyd Wrights Fallingwater, het legendarische huis boven de waterval (...)." (p. 307). Een goed besluit! Want De Zwevende Wereld is een prachtig boek geworden.

Annejet van der Zijl
De Zwevende Wereld. De verbonden levens van Franz Von Siebold en Kusumoto Ine.
Hollands Diep
2025
350 bladzijden
€ 26,99