Geschiedenis.nl

Tijd en ruimte: Duitsland, Rusland, N.-Afrika, Tweede Wereldoorlog.

Acteurs: Peter Becker (von Stauffenberg), Nikolas Reinke (von Haeften), Julia Brendler (Nina von Lerchenfeld) e.a.

Thematiek: verzet tegen Hitler, thema van tirannenmoord.

Inhoud
Claus Schenk, graaf von Stauffenberg, werd in 1907 geboren in de aristocratische, katholieke familie Schenk von Stauffenberg. Hij koos voor een militaire carrière en werd kolonel. Aanvankelijk was hij gefascineerd door de opgang en het succes van Hitler, zoals de meeste Duitse militairen. Blijkbaar legde hij vanaf de veldtocht in Polen (1939) documentatie aan over de moordpartijen van de Sonderkommandos (speciale vernietigingseenheden van de SS).Na de inval van Hitler in de Sovjet-Unie (22 juni 1941) werd hij verbonden aan het hoofdkwartier voor de strijd aan het oostfront.
Zijn toenemende frustratie wegens de moordpartijen op joden en Sovjetburgers ontlokten hem tegenover zijn oversten zeer onvoorzichtige uitspraken over de noodzaak van de moord op Hitler. Voor zijn veiligheid werd hij “op eigen verzoek” overgeplaatst naar het Afrikakorps van Erwin Rommel. In Noord-Afrika raakte hij zwaar gewond bij een aanval van jachtvliegtuigen: hij verloor een oog, zijn rechterhand en de vingers van zijn linkerhand.

Tijdens zijn revalidatie op het familielandgoed had hij tijd om na te denken. Uiteindelijk wilde hij dat er een einde kwam aan de misdaden van Hitler en had daar alles voor over. Zelfs de zorg om zijn vrouw en zijn vier kinderen kon hem niet meer tegenhouden. Na zijn herstel werd hij aangesteld tot kolonel bij het reserveleger in Berlijn. Hij zocht toenadering tot andere samenzweerders. Zij besloten tot een bomaanslag op Hitler, die door Stauffenberg moest uitgevoerd worden omdat hij als enige van hen rechtstreekse toegang had tot de zeer streng beveiligde Führer. Op 6 juni 1944 landden de geallieerden op de kusten van Normandië. Half juli 1944 werd de toestand van de Duitse legers in Frankrijk langzamerhand onhoudbaar, mede door dwaze bevelen van Hitler over “standhouden en allen prijze.” (Zie hierover onder meer op deze site: D-Day tot Berlijn.)

Op 20 juli 1944 liet Stauffenberg een bom ontploffen tijdens besprekingen in de Wolfschanze (Wolfschans), het oostelijke hoofdkwartier van Hitler in Rastenberg (het huidige Ketrzyn in Polen). De aanslag mislukte echter, om een aantal redenen. De kolonel kon maar één van de twee springladingen activeren en zette de aktetas met daarin een tijdbom onder de kaartentafel, waarover de officieren en ook Hitler gebogen stonden. De tafel was echter van zeer dik, stevig hout gemaakt. Bovendien vond de vergadering niet plaats in een solide betonnen bunker, maar in een bovengrondse ruimte waarin ook veel hout was verwerkt, en stonden vanwege de warmte de ramen open.

Nadat de kolonel de tas met de bom bij Hitler op de grond had neergezet maakte hij zich snel uit de voeten met het excuus naar Berlijn te moeten bellen. Hij liep echter langs de wachtposten naar een wachtende auto, en vloog naar Berlijn. Daar zou hij de opstand en machtsovername in Berlijn en Parijs leiden. De bomexplosie was onderweg nog hoorbaar geweest en von Stauffenberg en de zijnen meenden dat de aanslag gelukt was.

De bom ontplofte inderdaad kort na zijn vertrek, en Hitler raakte wel gewond, maar niet ernstig. Vier officieren werden gedood. In von Stauffenberg's afwezigheid had een van de aanwezigen waarschijnlijk de tas per ongeluk doen omvallen en op een andere plaats neergezet, verder onder de beschermende tafel achter een dikke tafelpoot. De barak werd vernield, maar de schokgolf had te weinig kracht om alle aanwezigen te doden.

Doordat Hitler de aanslag overleefde en al vrij snel op de radio was te horen, mislukten de pogingen om in Berlijn de macht over te nemen. Stauffenberg en zijn medestanders werden nog dezelfde dag geëxecuteerd. Ook zijn familie moest zwaar boeten.

Docudrama
In juni 2007 reden wij in Berlijn voorbij het Bendlerblock. Hier was in 1944 het hoofdkwartier van het reserveleger waarvan Stauffenberg de leiding had. Hier wilde Tom Cruise opnamen maken voor Valkyrie, de bioscoopfilm over von Stauffenberg. Berlijners protesteerden voor het Bendlerblock omwille van Cruises lidmaatschap van de omstreden Scientology-secte. (Zij vonden dat dit hem ongeschikt maakt om de rol van Stauffenberg te vertolken.) Daardoor konden de opnamen pas doorgaan op 21 september 2007.

Precies omwille van de speelfilm werd deze uitzending Stauffenberg. Die wahre Geschichte gedraaid. En Canvas, het tweede net van de Vlaamse televisie zond de documentaire uit naar aanleiding van de release van Valkyrie in Europa, in januari 2009.

De film begint met beelden van Hitlers machtsovername, 30 januari 1933. Opvallend detail: in de hele documentaire zijn haast uitsluitend kleurenfilms gebruikt, digitaal zuiver gemaakt. Kleurenfilms, nog maar pas ontwikkeld in die tijd, zijn nochtans uiterst zeldzaam. Normaal draaide men in zwart-wit. Die filmbeelden zijn vaak ernstig beschadigd met strepen door het beeld, veroorzaakt door de mechanische projectie over tandwieltjes en met een grijze film erover, door ‘de tand des tijds’.

Dit is een docudrama, een reconstructie met archiefbeelden, officiële verslagen, foto’s, dynamische stadsplannen en plattegronden, acteurs, interviews met overlevende kroongetuigen, nagespeelde scènes en dramatische reconstructies. Dit alles zodanig samengepuzzeld, gemonteerd en gecomponeerd dat de grens tussen zuivere documentaire en speelfilm volledig vervaagt. Het is een nieuwe trend die in deze vorm pas populair werd na 2000. Welke garanties heb je als kijker, als historicus, dan nog voor betrouwbaarheid van het geheel? Waar begint computeranimatie en waar houdt realiteit op?

Wat Laurence Rees, de bekroonde cineaste van de televisiereeks World War II: Behind Closed Doors, daarover zegt in een interview is perfect toepasbaar op deze documentaire: “Vroeger was niemand zo tegen dat soort toneeltjes als ik - ik ben er zelfs ooit in geslaagd de BBC een ban tegen reconstructies in historische documentaires te laten uitspreken. Maar tijden veranderen: zowat alle onderwerpen die je met uitsluitend bestaande beelden kan illustreren, zijn al eens aan bod gekomen. We hebben ook met goede acteurs gewerkt. […]
Die reconstructies helpen hopelijk ook om kijkers aan te spreken die anders afgeschrikt worden door de zwart-witbeelden. Ik heb zelfs ooit een brief gekregen van een kijker die klaagde dat we altijd in zwart-wit filmden om geld te besparen (lacht). In werkelijkheid is het net andersom: die oude beelden kosten handenvol geld. Vooral het Duitse Bundesarchiv vraagt hoge sommen voor beelden die destijds nota bene in opdracht van de nazi's zijn gefilmd. Frustrerend, vooral omdat er fantastisch materiaal in hun archieven zit.”

Onder de ooggetuigen zien we vooreerst familieleden van Stauffenberg: twee zonen, zijn dochter, een neef, vervolgens wapenbroeders uit Rusland en Noord- Afrika en tenslotte Ewald von Kleist, adjudant in Berlijn en de laatste nog levende medestander van Stauffenberg destijds. Onder de externe getuigen noteerden we Richard Overy (°1947), vooraanstaand Brits historicus, specialist in geschiedenis van W.O.II & Derde Rijk.

Soms krijg je ‘onderschriften’, identificatie van de opnamen, bijvoorbeeld bij scènes van Hitler op de Berghof in Berchtesgaden: “Beelden uit het begin van de oorlog.” Dit is helaas ongebruikelijk en is ook hier te weinig gebeurd.
Historische exactheid is soms ver doorgetrokken. Bij het huwelijk van Stauffenberg zie je hem met zijn helm onder de arm in de reconstructie uit de kerk komen. Net wanneer je denkt: “Dat is erover, kan niet kloppen”, krijg je archieffoto’s van het huwelijk, effectief met die helm! Dit alles samengeteld pleit wel voor de historische betrouwbaarheid van de documentaire.

Didactische tips
1. Confrontatie met de ‘realiteit’: boeken, Wikipedia…
Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Claus_Schenk_von_Stauffenberg

2. Confrontatie en vergelijking met de speelfilm van Tom Cruise (2009) Valkyrie. Wat is er veranderd/weggelaten/sterker benadrukt dan in de documentaire. Waarom denk je? Welk effect op de toeschouwers werd daardoor beoogd?

3. Waardeverduidelijking: in Stauffenberg tref je het literair-historisch thema aan van de tirannenmoord.

Vragen aan een klas (al dan niet met het opsteken van rode en/of groene kaartjes):
Wie van jullie vindt dat de moord op Hitler moreel was toegestaan? Wie niet?
Daarna wordt aan ieder van de groepen gevraagd om de mening te motiveren.

Je kunt actualiseren: de situatie in Zimbabwe en president Mugabe: 3.000 choleradoden in Zimbabwe in januari 2009, een duizelingwekkende inflatie, miljoenen mensen bedreigd door de hongerdood.
Dit moet uiteraard voorafgegaan worden door opzoeken van degelijke informatie; daarzonder wordt het “kletsen in het ijle”, wat uiteraard uit den boze is.

4. Voor wie met deze film wil werken in een ruimere leereenheid rond Tweede Wereldoorlog en nazisme, verwijzen we naar: Myriam Paquet & Jos Martens, ‘Tweede Wereldoorlog. Een multimediale vakoverschrijdende leereenheid…’

Houd er rekening mee dat sindsdien op deze site heel wat meer boeken en films zijn besproken, die eventueel ook kunnen ingeschakeld worden. Het lijkt me in ieder geval interessant woord en beeld met elkaar te confronteren. Zie op deze site: Films over de Tweede Wereldoorlog.

Stauffenberg.  Das Attentat, die Wahre Geschichte op YouTube, deel 1 (Duitstalig, geen ondertiteling)