Geschiedenis.nl

Niet omdat er sigaren, reisbureaus, een verzekeringsmaatschappij en een prestigieuze uitgeverij van kunstboeken naar hem genoemd zijn, maar omwille van wat hij was: een belangrijk erasmiaans humanist, geleerde en vader van de moderne geografie.

Beter voorbeeld van een genie dat een kind is van woelige tijden bestaat er niet. Mercator werd geboren in 1512 en stierf in 1594. Hij leefde in een wereld van gewelddadige conflicten, maatschappelijke beroering, godsdienstige omwenteling -en geografische ontdekkingen.

Geschiedenis speelt in drie interfererende dimensies: tijd, ruimte, socialiteit. In historische cartografie is hun interdependentie sterker dan eender waar: wetenschap, historische antropologie (wat men vroeger mentaliteitsgeschiedenis noemde), economie, techniek en technologie... Kaarten waren en zijn zelfs een politieke machtsfactor: de koloniale grenzen in Afrika; de demarcatielijn van Tordesillas (1493-1494) en het vastleggen van de lijn aan de andere kant van de globe; de gestage verlegging van de territoriale wateren tot de twaalf mijlszone nu; de kaart van Guatemala waarop Belize ingetekend stond als een Guatemalteekse provincie, of die van Irak waar hetzelfde gebeurde met Koeweit (met twee Golfoorlogen tot gevolg)...

En toch... meestal hebben historici weinig belangstelling voor cartografie of de geografische ruimte waarin de geschiedenis zich ontvouwde; geografen weten meestal zeer weinig over de historische achtergronden van hun lessen. Daarom is een werk als dit voor beide categorieën zo verrijkend.

Mercator blijft een fascinerende figuur. Niet omdat er sigaren, reisbureaus, een verzekeringsmaatschappij en een prestigieuze uitgeverij van kunstboeken naar hem genoemd zijn, maar omwille van wat hij was en verwezenlijkte: een belangrijk erasmiaans humanist, geleerde en vader van de moderne geografie.

"Kaarten coderen het wonder van het bestaan. En de man die de codes schreef voor de kaarten die we tegenwoordig gebruiken was Gerard Mercator, de zoon van een schoenlapper, die vijfhonderd jaar geleden in een modderig rivierlandschap in Noord-Europa geboren werd. In zijn tijd was Mercator "de prins van de moderne geografen" en zijn afbeeldingen van de wereld en de werelddelen kenden hun gelijke niet in nauwkeurigheid, duidelijkheid en consistentie.

Mercator was een nederige man met een universele visie. Terwijl zijn tijdgenoten de cartografie stuksgewijs benaderden, streefde hij ernaar de hele wereld te omvatten in overlappende, gelijkvormige kaarten. Gaandeweg sloeg hij een aantal historische mijlpalen. Hij werkte mee aan het benoemen en in kaart brengen van Amerika en hij ontwierp een nieuwe methode -een "projectie"- om de wereldbol af te beelden op een tweedimensionale kaart. Hij bouwde de twee belangrijkste globes van de zestiende eeuw en de titel van zijn baanbrekende "moderne geografie", Atlas, werd de standaardterm voor een boekwerk met kaarten.

Beter voorbeeld van een genie dat een kind is van woelige tijden bestaat er niet. Mercator werd geboren in 1512 en stierf in 1594. Hij leefde in een wereld van gewelddadige conflicten, maatschappelijke beroering, godsdienstige omwenteling -en geografische ontdekkingen. Hij was vijf toen Maarten Luther de Reformatie in een stroomversnelling bracht en tien toen de overlevenden van de eerste zeereis om de wereld in hun lekkende karveel naar Sevilla terugkeerden. Hij maakte armoede, epidemieën, oorlog en vervolging mee. Hij werd gevangengezet door de Inquisitie, maar hij had ook een keizer tot beschermheer. Zijn leven stond in het teken van briljante doorbraken en abrupte koerswijzingen.

Zijn geschiedenis is het verhaal van de arme jongeling die zich omhoog werkt, de pauper die zijn kansen in de wereld benut, roem vergaart, de dood in de ogen ziet, maar door vastberadenheid er weer bovenop komt. In verschillende bewoordingen door zijn tijdgenoten gekarakteriseerd als eerlijk, kalm, openhartig, oprecht en vreedzaam hing -en hangt- om Mercator het aureool van een heilige in roerige tijden. Zijn houding tegenover zijn geografische roeping werd door zijn vriend en buur Walter Ghim omschreven als "onverdroten". Mercators buitengewoon hoge ouderdom -tweeëntachtig- maakt hem tot een ongebruikelijk onderwerp voor een biografie. Hij leefde twee keer zo lang als veel van zijn tijdgenoten en kon zo als het ware in twee opeenvolgende levens tot wasdom komen. In zijn eerste leven wijdde hij zich met vallen en opstaan aan studie en experimenten, waarbij hij bijval verwierf en rampen over zich afriep; in zijn tweede leven trok hij zich terug in zijn Rijnlandse sanctuarium en wijdde zich doelbewust aan de werken die hem tijdloze roem zouden bezorgen." (Uit: Een persoonlijk bericht aan de lezer, p.9)

Bovenstaande citaat levert niet alleen een bruikbare zeer beknopte inhoud, maar geeft ook een idee van de stijl. Crane schrijft een gedegen wetenschappelijke biografie, gebaseerd op zorgvuldige bronnenstudie, bijwijlen erg technisch als hij het heeft over Mercators cartografie. Toch blijft hij steeds zeer leesbaar, ook voor volslagen leken. Meer nog: het is een briljant geschreven boek. Zijn volle aandacht gaat naar de historische ruimte waarin de geleerde leefde en werkte. Geografie, landschap, weer, klimaat, voedselprijzen, sociale onrust en politieke ontwikkelingen komen aan bod in hun interdependentie, visueel verbonden met de schilderijen van Bruegel. Zo leerde Mercator na zijn inschrijving op de pedagogie De Burcht in 1530 aan de Leuvense universiteit niet alleen Vesalius kennen, maar ook Antoine Perronet de Granvelle, de latere eerste aartsbisschop van Mechelen. In 1543 werd Mercator slachtoffer van de inquisitie. (1543 was niet alleen het jaar waarin het levenswerk van Copernicus en "De Humani Corporis Fabrica" van Vesalius gepubliceerd werden, maar ook dat waarin de lutheranen in Leuven vervolgd werden. Het kostte zijn invloedrijke vrienden zeven maanden om hem vrij te krijgen uit de kerker in de burcht van Rupelmonde. En hoogstwaarschijnlijk is deze nare ervaring verantwoordelijk voor zijn emigratie naar Duisburg in 1552. In 1569 publiceerde hij hier zijn wereldkaart in de voortaan naar hem genoemde en nog steeds gebruikte projectie (die hij alleen bij deze ene gelegenheid heeft toegepast). Zijn levenswerk, zijn Atlas -de benaming werd door hem geïntroduceerd- werd pas een jaar na zijn overlijden postuum uitgegeven door zijn zoon en kleinzoons. Weer treft het hoe moeizaam en tijdrovend in de zestiende eeuw cartografische, anatomische en astronomische kennis tot stand kwam, die wij nu als vanzelfsprekend beschouwen en kunnen aanleren aan kinderen!

J. Martens


N. Crane, Mercator. De man die de aarde in kaart bracht Amsterdam, (Ambo) - Antwerpen (Manteau), 2003 25 x 16 cm, 365 blz., 36,90 EUR


Op de website van de V(laamse)V(ereniging)L(eraren)G(eschiedenis) vind je over Mercator:
Mercator. Een interactieve oefening in zelfwerkzaamheid in 4de jaar A.S.O. en technische.
http://users.pandora.be/michel.vanhalme/hermes23.htm

Gerard Mercator (1512-1594). Ontdek een geleerde uit de 16de eeuw. (cd-rom van het Leuvense Maerlant Centrum met vakoverschrijdende toepassingen geschiedenis-geografie-wiskunde)
http://users.pandora.be/michel.vanhalme/cdrom312.htm

Bij dezelfde vereniging is een zeer bruikbare video of video-cd te koop, zie: http://users.pandora.be/michel.vanhalme/video8.htm

Meer over Mercator en zijn plaats in de historische cartografie: J. Martens, Waldseemüller en de geboorte van Amerika. Een historische odyssea, in: Hermes, nr. 31, 2004/1, p. 4-20.

Het Mercatormuseum, St.-Niklaas loont de moeite van een bezoek na lectuur van deze biografie.