Geschiedenis.nl

 

In februari 2013 verscheen zijn  boek 'Canonieke Icoonfoto's. De rol van (pers)foto's in de Nederlandse geschiedschrijving'. Canonieke icoonfoto’s beschrijft het onderzoek naar welke Nederlandse foto’s functioneren als icoonfoto in schoolboeken voor het vak geschiedenis en hoe het komt dat foto’s die status krijgen. Eén van de conclusies: samenstellers van geschiedenismethoden voeren praktische redenen aan waarom ze dezelfde foto’s kiezen, zoals herkenbaarheid, wat de verkoopcijfers ten goede zou komen. Bovendien hebben redacteuren weinig tijd om naar beeldmateriaal te zoeken. Daarom raadplegen ze in eerste instantie hun geheugen, met als gevolg dat vaak dezelfde foto’s terugkomen in lesmethoden.

 

 

 

 

Hoewel het een term is waarvan iedereen een beeld heeft, is het lastig tot een definitie te komen. In mijn omschrijving kijk ik naar kenmerken doe je kunt groeperen rond de productie, distributie en receptie van icoonfoto’s. Voor mij is een icoonfoto daarom de meer dan eens gereproduceerde foto die een bijzondere compositie heeft, kan verwijzen naar archetypen en/of de potentie heeft zelf een archetype te worden, en dus staat voor dan het het afgebeelde. Hoewel deze symbolische betekenis onmiddellijk duidelijk is, kan zij door de tijd heen veranderen; ook kunnen verschillende groepen een andere betekenis aan het beeld toekennen. Een icoonfoto spreekt niet alleen tot de verbeelding maar kan ook emoties oproepen.

 

 

Je kunt je inderdaad afvragen hoe erg het is wanneer foto’s achteraf geposeerd blijken te zijn, of jarenlang verkeerd gedateerd worden. Maar als historicus wil ik altijd weten waar ik naar kijk. Kijk ik naar de daadwerkelijke demonstratie van de Dolle Mina’s of naar een in scene gezette foto die uren ervoor is gemaakt? Als ik dat weet, vertelt die foto voor mij een heel ander verhaal, en komt voor mij de nadruk veel meer te liggen op manier waarop de Mina’s de media probeerden te bespelen. Een ander voorbeeld is de foto van Pieter Jelles Troelstra. Hij wordt vooral herinnerd door zijn mislukte revolutiepoging van 1918 en in veel schoolboeken wordt een foto gebruikt waarop hij een toespraak houdt om zijn revolutiepoging te illustreren. In mijn onderzoek kwam ik er echter achter dat de foto niet in 1918 is gemaakt maar in 1912.
 

 

 

Eigenlijk allemaal geven ze aan dat ze zich niet bewust waren van de consequenties van hun keuzes. Aan de omstandigheden waarin hun keuzes gemaakt worden kunnen ze niets veranderen, maar wel heb ik de indruk dat er een besef is gekomen dat er zorgvuldiger omgegaan moet worden met de keuze voor afbeeldingen.

_{Pieter Jelles Troelstra op een demonstratie voor algemeen kiesrecht in Den Haag in 1912. De foto wordt vaak gebruikt als het gaat om de revolutiepoging van 1918. (Foto C. Leenheer/IISG)}
 

 

 

Dat is een lastig te beantwoorden vraag omdat we nu nog niet weten welke foto’s die  vandaag gemaakt worden, iconisch zijn over tientallen jaren. Het duurt immers lang voordat je kunt spreken van een iconische foto en de (collectieve) herinnering van een gebeurtenis helder wordt. Desalniettemin zie je dat van sommige nieuwsgebeurtenissen nog steeds dezelfde foto’s in kranten komen en op websites geplaatst worden. Als je daarop afgaat, valt het nog maar te bezien of icoonfoto’s nu op een andere manier tot stand komen.

 

Geschiedenis.nl: U heeft de winnende foto’s van de World Press Photo van 2009 tot en met 2011 geanalyseerd op veel voorkomende thema’s. Wat is in het kort de conclusie van dat onderzoek?

 

We hebben gekeken hoe welke thema’s en stijlfiguren veelal terugkomen bij winnende foto’s die gaan over oorlogen en (natuur)rampen. We zagen dat de kans groot is dat een foto wint met herkenbare stijlfiguren waar een actieve man op staat of passieve vrouw.  Het artikel met de resultaten kun je geheel nalezen.  Voor De Correspondent schreven we een samenvatting.

 

 

Poeh, dat is lastig. Wanneer je lang met icoonfoto’s bezig bent is het lastig kiezen. Maar van de meest bekende icoonfoto’s blijf ik geïntrigeerd door de foto van het napalmmeisje uit Zuid-Vietnam dat in 1972 naakt vlucht voor een napalmbombardement. Het lijkt erop dat als het over de Vietnamoorlog gaat, altijd deze foto getoond moet worden. Tegelijkertijd zie je bijna altijd de afgesneden versie van de foto waardoor het meisje in het midden staat. De oorspronkelijke foto vind ik eigenlijk nog mooier omdat je dan een fotograaf ziet die niet naar het meisje kijkt maar het rolletje in zijn camera vervangt. Wanneer hij bij de foto staat, krijgt de foto nog een extra symbolische laag want dan kun je de foto ook gebruiken om de rol van de media in de Vietnamoorlog te bespreken. Ik heb hierover wel eens kort iets geschreven voor Kleio.


Geschiedenis.nl: Aan welk onderzoek werkt u nu en is er een nieuwe publicatie te verwachten?

 

Momenteel onderzoek ik aan de Erasmus Universiteit hoe mensen zoeken naar beeldmateriaal. Tijdens mijn promotieonderzoek merkte ik al hoe belangrijk het zoekproces van redacteuren is wanneer ze beeldmateriaal zoeken. In het project ‘AXES – Access to Audiovisual Archives’ bekijken we hoe je beelden kunt zoeken met bijvoorbeeld beeldherkenning. Ik ben ervan overtuigd dat we in de toekomst grotendeels met dergelijke technieken zullen zoeken naar afbeeldingen. Voor De Correspondent schreef ik daar al eens kort over.

De expositie Icoonfoto’s en de hedendaagse beeldcultuur van van 27 maart tot 31 augustus in het Persmuseum Amsterdam