Geschiedenis.nl

Voor vroege middeleeuwers was reizen geen alledaagse bezigheid. Terwijl nu hele volksstammen na een jaar onthouding hunkeren naar een trip naar exotische plaatsen, begaven slechts weinige middeleeuwers zich met enige regelmaat buiten de eigen regio. Alleen heiligen, heersers en handelaren verkenden de wereld op weg naar meer zielen, meer macht of meer koopwaar. Over plezierreisjes naar de zon ‘om mijn batterij even helemaal op te laden’ had niemand het. De meeste mensen bleven dichtbij het land dat ze bewerkten en waarop ze leefden.

Katla is een uitzondering op deze regel. Deze negende-eeuwse vrouw uit Birka – in het huidige Zweden – maakte de lange reis naar Dorestad. Waarom begaf zij zich op deze onderneming die niet zonder risico was? Hoe verliep haar reis? En hoe beoordeelden haar tijdgenoten dat een vrouw op eigen houtje op pad ging.

Luit van der Tuuk treedt in zijn boek 'Katla, de reis naar Dorestad' in haar sporen en neemt de lezer mee op de tocht. In het voorwoord laat de auteur al weten dat er geen sprake is van een biografie waarin we allerlei bijzonderheden van het leven van de protagonist leren kennen. "Goedbeschouwd weten we van Katla zelf maar bitter weinig." Door haar in de context van tijd en ruimte te plaatsen ontstaat wel degelijk een beeld.

Dat je je als lezer inleeft in wat deze reiziger van 1200 jaar gelezen ervoer, is omdat je stap voor stap vertrouwd raakt met de vroegmiddeleeuwse omstandigheden. Dit is mede te danken aan de heldere opbouw van het boek; sowieso een sterk punt in het werk van Van der Tuuk. Na een kennismaking met de missionaris Rimbert, de auteur van een heiligenleven waarin Katla’s avontuur is opgenomen, volgen drie hoofdstukken:
• De wereld van Katla
• De reis van Katla
• Het reisdoel van Katla

Belofte aan Frideburg
Voordat we verder ingaan op de inhoud, volgt hier in het kort het hoe en waarom van Katla’s reis. Frideburg, de moeder van Katla en ‘een zeer vrome vrouw’, liet haar dochter beloven dat ze na haar dood haar vermogen aan de armen moest schenken. In de handelsplaats Birka waren er niet voldoende behoeftigen naar de maatstaf van Frideburg, maar in Dorestad waren ze volgens haar te over. "Na de dood van haar moeder volbracht de dochter ijverig alles wat haar was opgedragen. Ze reisde naar Dorestad en toen ze daar was aangekomen, ging ze op zoek naar enkele vrome vrouwen die haar konden begeleiden naar de heiligdommen in deze plaats en haar konden vertellen wat ze aan iedereen kon geven." Katla slaagde daarin. Dorstig geworden van zoveel goed werk, trakteerde zij haar gezelschap op wijn. Moe maar voldaan legde zij in haar logement de buidel neer waarin haar moeders geld had gezeten. Tot haar verbazing was deze nog steeds gevuld. Zij telde het geld na en wonder boven wonder bleek dit het oorspronkelijke bedrag minus de vier penningen die ze aan de wijn had uitgegeven. Dit Godsgeschenk stelde Katla gerust dat haar moeder in de hemel was.

"Wanneer er vrome daden in het spel waren, was Rimbert niet te beroerd om er de nodige woorden aan te wijden, maar over wereldse beslommeringen was hij bijzonder kort van stof", aldus Van der Tuuk en vandaar dat hij de honneurs waarneemt om die beslommeringen uit de doeken te doen.

De wereld van Katla
In ‘De wereld van Katla’ lezen we over het leven in het land van de Noormannen. Tal van onderwerpen komen aan bod. Vanzelfsprekend gaat het ook over de machtsstructuur in die gebieden. Hoewel de stammen in cultureel opzicht een eenheid vormde met overeenkomstige gebruiken en een gemeenschappelijke Germaanse taal, was er politiek gezien geen sprake van een eenheid. Heersers met een klein machtsgebied leverden onderling voortdurend strijd. Waren de omstandigheden door het koude en vochtige klimaat al niet probleemloos, dan maakten deze conflicten het leven niet gemakkelijker. Toch was het niet de inbeelding van kou of geweld die me de rillingen over de rug deden lopen. Dat deed wel een weetje over de uiterlijke verzorging. De Noormannen hadden namelijk de bijzondere gewoonte om ter decoratie de tanden in te vijlen. Een afbeelding van een schedel met zo’n ingevijld gebit toont aan dat dit niet op een mythe berust.

Bijzondere aandacht krijgt de rol van vrouwen in de noordelijke samenleving "Vrouwen hadden in de noordelijke wereld meer bewegingsvrijheid dan op het Europese vasteland, maar moesten zich wel in een gewelddadige maatschappij staande houden." Vrouwen als Frideburg en Katla deden dat klaarblijkelijk. Zij waren in staat vrijelijk over hun vermogen te beschikken en hadden de bewegingsvrijheid om zelfstandig op reis te gaan.

De reis van Katla
Hoe die reis verliep komt in het volgende hoofdstuk aan bod. Ondanks dat Rimbert over dergelijke wetenswaardigheden zwijgt in alle talen, is er het nodige met zekerheid te zeggen. "Voor die reis was in haar dagen maar één mogelijkheid en dat was per schip." Schepen waren de manier om over lange afstanden te reizen. Zeker handelaren waren geheel op de inzet van scheepvaart ingesteld. Vervoer van goederen over water ging relatief gemakkelijk en langzaam maar zeker ontstonden handelsnetwerken. En de vraag naar goederen groeide eveneens. "Opkomst van koninkrijken rond de Noordzee, expansie van het Frankische Rijk, uitbreiding van de mohammedaanse wereld, het waren allemaal factoren die het handelsverkeer in de vroege middeleeuwen stimuleerden."

Er was dan ook regelmatig verkeer tussen Birka en Dorestad, de ankerplaats waar de noordelijke en zuidelijke – Frankische – wereld elkaar raakte. Op een van die tochten maakte Katla de oversteek. In een fictief verslag verslaat Van der Tuuk het mogelijke verloop van deze wekenlange tocht langs plaatsen als Hedeby, Emden en Medemblik tot uiteindelijk Dorestad werd bereikt.

Rechts: de mogelijke route van Birka naar Dorestad. Klik op het plaatje voor vergroting. Kaart afkomstig uit het besproken boek.

Het reisdoel van Katla
Katla kwam niet naar Dorestad om handel te drijven, maar om de belofte aan haar moeder in te willigen door geld aan de armen te schenken. Mogelijk was een persoonlijke band van Frideburg – het is denkbaar dat zij zelf uit Frisia kwam – het motief dat juist de behoeftigen daar profiteerden van haar vrijgevigheid. Hoe dan ook, Katla kwam aan in een drukke plaats waarvan wij weten dat deze al over het economische hoogtepunt heen was. Of die neergang voor Katla ook direct zichtbaar was, is maar de vraag. Zij zag de oever van de Rijn vol met werkplaatsen, woningen en pakhuizen waar handelaren en ambachtslieden druk in de weer waren. "Al deze bedrijvigheid moet een levendige indruk hebben gemaakt. De hamerslagen van timmerlieden en smeden, het geschreeuw van kooplui en schippers, de geur van teer en gerookte vis was eigen aan handelshavens als Dorestad." De handelsgeest had ook invloed op het religieuze leven. In Dorestad moesten verschillende culturen zich thuis voelen, christelijk of niet. De handelsplaats had geen beschermheilige en was – in tegenstelling tot het nabijgelegen Utrecht – niet vol met kerken en geestelijken.

Het boek sluit af met een bijlage over de reconstructie van een Deens vrachtschip, een type schip waarop Katla haar reis gemaakt kan hebben. Vakkundige vrijwilligers staken in Wijk bij Duurstede de handen uit de mouwen om op traditionele wijze een schip van 14 meter te bouwen. Het fotokatern toont de voortgang. Ook al is de plaats van handeling een moderne gymzaal, het draagt er verder aan bij om in negende-eeuwse sferen te komen.

Luit van der Tuuk
Katla, De reis naar Dorestad
Uitgeverij Omniboek
Utrecht 2021
224 pag.
ISBN 978-94-0191-769-8
€ 20,-

Video van NWO Wetenschap: 'Archeologisch centrum van Nederland. Dorestad tot in de details doorgenomen (NWO Odyssee 25).'

Dorestad, de vroegmiddeleeuwse handelsplaats, is een van de beroemdste opgravingen in Nederland. De plaats was al beroemd voordat in 1840 de eerste archeologische vondsten werden gedaan. Vooraanstaande archeologen leidden in de jaren erna de opgravingen. Die leverde overstelpende hoeveelheden nieuwe gegevens op die maar gedeeltelijk konden worden uitgewerkt. Omdat Dorestad een cruciale rol speelt voor ons begrip van de ontwikkeling van vroegmiddeleeuws Nederland en West-Europa, werd een project uitgevoerd, onder leiding van dr. Wilfried Hessing (Vestigia bv), dat het ontstaan, de bloei en de neergang reconstrueert van deze stad in kaart brengt.