Geschiedenis.nl

Het is ondertussen een beproefde formule. Neem een intrigerend onderwerp uit de Oudheid, stel de lezer op de hoogte over de laatste stand van zaken van het onderzoek en beschouw het werk van de oudheidkundigen met een kritische blik. Het is de methode van Jona Lendering. Hij paste deze al eerder toe in Het visioen van Constantijn (met Vincent Hunink) en Bedrieglijk echt, over vervalste papyri. In Hannibal in de Alpen richt hij zijn gedachten op de beroemde expeditie die de Karthaagse veldheer naar Rome ondernam. De subtitel is vooraf veelbelovend en achteraf niets teveel gezegd: Een puzzel uit de Oudheid.

Het verhaal van Hannibal die met zijn leger over de Alpen trekt, spreekt al tot de verbeelding sinds de gebeurtenis plaatsvond in 218 v.Chr.. De gelouterde generaal trok met manschappen, wapentuig, paarden en olifanten door het gebergte om de aartsvijand van Karthago aan te vallen: Rome. Was er een kans van slagen? Die was op zijn best nihil. Al bij voorbaat stond vast dat de Romeinse troepen niet waren te verslaan, hoe efficiënt Hannibal zich als legeraanvoerder ook al had betuigd.

Het expeditieleger was op zichzelf aangewezen. Ieder verlies verzwakte het leger zonder kans op versterking. De logistiek ontbrak om nieuw wapentuig en verse troepen aan te voeren, terwijl Rome manschappen en materiaal te over had. De Romeinen konden daarnaast ook nog rekenen op bondgenoten. Niet uit loyaliteit maar eenvoudig omdat zij eieren voor hun geld kozen. Wat hadden ze te winnen door zich te liëren aan Karthago?

Oorlog was onvermijdelijk geworden sinds Hannibal de stad Saguntum op het Iberisch schiereiland had ingenomen. Nadat hij weigerde met een Romeins gezantschap te onderhandelen, ‘wilde geen van beide partijen de prijs voor vrede betalen’. Saguntum viel en Hannibal had de handen vrij voor een roekeloze vlucht naar voren, de veldtocht naar Rome. Doordat hij het initiatief nam, zorgde hij ervoor dat het oorlogsgeweld plaatsvond in het land van zijn vijand.

Lendering volgt de tocht naar en door de Alpen en slaat er de antieke auteurs Polybios en Livius op na. Hij duidt wat zij schreven, wat zij niet schreven en met welk doel zij hun woorden kozen. Intrigerende vraagstukken stelt hij aan de orde. Waarom maken de Griekse en Romeinse geschiedschrijver van deze expeditie van Rome’s aartsvijand een heldenverhaal? Putte Livius uit de geschriften van Polybios of gebruikten zij beiden een derde bron?

Om die laatste vraag te beantwoorden (spoileralert!) vergelijkt Lendering de teksten van Polybios en Livius en maakt de uitkomst daarvan voor de lezer inzichtelijk. In het hoofdstuk ‘Synopsis’ – dat de kern vormt van dit boek – staan de twee teksten naast elkaar. Aan de hand hiervan toont hij de relatie tussen de teksten, demonstreert hij het werk van de oudheidkundige en levert hij commentaar op de inhoud. Lendering toont aan dat Livius aanvullende informatie vermeldt en daardoor meer is dan een kopiist van Polybios.

We komen erachter dat antieke auteurs bewust stereotypen inzetten om een beeld te vormen dat niet overeenkwam met de werkelijkheid, een oncontroleerbare werkelijkheid. Dat vertekende beeld diende een doel. Door het technisch hoogstandje van Hannibal om het hooggebergte te trotseren en door de heldhaftigheid van het Karthaagse leger te benadrukken, werd de grootsheid van de Romeinse overwinnaar alleen nog maar groter.

‘Het bivak in de sneeuw moet de soldaten hebben uitgeput. Niet voor niets merkt Polybios ergens op dat ze zo verwilderd aankwamen in Italië dat ze meer op beesten daarom mensen leken.’

Na een grondig onderzoek van de schriftelijke bronnen is het tijd om de grond te onderzoeken waarop deze gebeurtenissen plaatsvonden. Lendering verkent de Alpenpassen en gaat na welke geschikt waren voor een doortocht voor Hannibals troepen. Sommige vallen af als ongeschikt en er zijn argumenten dat het in andere bergdalen wel mogelijk was voor een leger om vooruitgang te boeken. Onduidelijk is welke pas het nu werkelijk was. Dat is geen onverwachte tegenvaller voor de lezer, en ook niet voor de auteur. Vooraf wist hij al dat er te weinig bronnen zijn en de informatie niet eenduidig is om Hannibals route aan te wijzen. Hij noemt deze puzzel uit de Oudheid in zijn voorwoord al ‘redelijk absurd’. Velen gingen hem voor de juiste weg te vinden, van wie menigeen claimde dat hij was geslaagd, maar nooit met onomstotelijk bewijs. De vraag is of we het wel echt willen weten, want de speurtocht zelf is gewoonweg plezierig. Zeker als Jona Lendering die beschrijft.

Jona Lendering
Hannibal in de Alpen. Een puzzel uit de Oudheid.
Uitgeverij Omniboek
Utrecht 2022
€ 20,00
192 pag.
ISBN 9789401918008

Op YouTube vertelt Jona Lendering over zijn zoektocht naar de route van Hannibal:

"In 218 v.Chr. trok Hannibal over de Alpen. We weten niet waar dat is gebeurd. Eén van de grote vragen is waar hij de Rhône overstak. Bij de samenvloeiing van de Rhône en Durance zou een logische plek zijn geweest, maar we weten het dus niet."