Geschiedenis.nl

Wat is er zo goed aan Ian McEwan? Allereerst zijn puntgave formuleringen. Altijd de spijker op de kop. Het kan kort, hard en raak zijn maar ook traag, wijdlopig en bespiegelend. Het kan gaan over de knopen van je overhemd maar ook over een cuultuurhistorische ontwikkeling. Dan: het menselijk tekort staat centraal. Trouw, verraad, liefde, afkeer, ondergang, bloei, het lot, de vrije keuze, onmogelijke keuzes. De grote thema's in het leven zijn er altijd en de hoofdpersonen worstelen er op alle niveaus mee. Maar vaak vanuit een wisselend perspectief en altijd met een verrassende ontknoping. Het is heel knap.

Hoor mij nou...en ik heb maar drie boeken van hem gelezen: Enduring Love (1997), Atonement (2001) en nu Wat we kunnen weten (2025). Waarom schrijf ik de eerste twee titels in het Engels en de laatste in het Nederlands? De eerste twee las ik in het Engels en het derde in het Nederlands, vandaar. 

Enduring Love begint met een ongelooflijk knappe scene. Een ballonvaarder met passagiers aan boord wil landen op een open veld aan de rand van een bos, maar het gaat mis. Uit het bos duiken vanaf verschillende punten mensen op die willen helpen. Bij toeval (of is het het lot?) zijn ze allemaal op dat moment ter plekke en komen ze in actie. De mand van de ballon sleept over de grond, de touwen hangen eruit en vier mensen grijpen elk een touw om het gevaarte aan de grond te houden. Een paar kijken toe. Wat volgt is adembenemend. Ga ik niet verklappen.

In Atonement zit een hoofdstuk over Britse troepen op de vlucht naar Duinkerke, eind mei-begin juni 1940. De lezer volgt alles vanuit het perspectief van een Britse ooggetuige. De onontkoombare aanvallen vanuit de lucht op de gedemoraliseerde soldaten, de ontreddering, de pijn, de wanhoop, de kou, de dood. Het is alsof je daar zelf, zwaargewond, in die donkere kelder in Duinkerke zit, absoluut kansloos, ijlend, wachtend op het onvermijdelijke einde. En ook hier is er een onverwachte ontknoping. 

In Wat we kunnen weten zit aan het einde eveneens een bijzondere wending waardoor het tot dan ontstane beeld plotseling helemaal kantelt. In het kort de hoofdlijn van het verhaal. Het is het jaar 2119 en universitair onderzoeker Thomas Metcalfe, gespecialiseerd in de Britse letterkunde tussen 1990 en 2030, is op zoek naar een gedicht van Francis Blundy dat deze in 2014 voor zijn vrouw, Vivien, heeft geschreven. Op haar verjaardag heeft hij het voorgedragen in kleine kring. Er is maar één exemplaar van gemaakt, handgeschreven (door Blundy) op velijn en dat origineel is zoekgeraakt. Tom (roepnaam) heeft uit bewaard gebleven mails, aantekeningen en dagboeken van Francis, Vivien en hun naasten al een beeld gekregen van de onderlinge relaties en de gebeurtenissen die hun leven beslissend hebben beinvloed. Maar zijn obsessieve zoektocht naar het gedicht dreigt uit de hand te lopen en zijn eigen leven te ontwrichten. Totdat een aanwijzing uit onverwachte hoek leidt naar de oplossing van het raadsel. Hoe en wat ga ik niet verklappen, maar het is een ijzersterk verhaal. 

Wat maakt dit boek nu zo bijzonder, afgezien van de meesterlijke, klassieke compositie van een roman van McEwan? Dat is vooral de geschiedenis van onze planeet tussen 2030 en 2119. Wat is er, volgens de auteur, gebeurd? Er is sprake van 'De Grote Ontwrichting'. In 2036 vindt de eerste van een reeks klimaatoorlogen plaats tussen de twee kernmachten India en Pakistan. Inzet is water. De gletsjers van de Himalaya zijn door de opwarming van de aarde gesmolten en het smelwater is uiteindelijk grotendeels verdampt. Nadat de oorlog conventioneel is begonnen leidt de inzet van AI voor de keuze tot beperkt inzetten van nucleaire wapens. Aan beide zijden vallen miljoenen slachtoffers.

Kort daarop komt er een geheim verdrag tot stand tussen Israel en Saoedi Arabie. Er volgt een gezamenlijke aanval op Iran, maar dat land verdedigt zich onverwacht met kernwapens. AI geeft het advies dat de aanval de beste verdediging is en de oorlog breidt zich uit. Niet lang daarna leiden incidenten in de Straat van Taiwan tussen China en de Verenigde Staten tot de ondergang van een Amerikaans vliegdekschip en de dood van 2500 mariniers. De Eerste Chinees-Amerikaanse oorlog is een feit. Er zullen er nog twee volgen. 

"Nucleaire explosies in de woestijnen van het Midden-Oosten en op de verzengende aarde van Zuid-Azie veroorzaakten gigantische stof- en zandwolken, waarvan een groot deel bestond uit fijne gipsdeeltjes die in de hogere luchtlagen bleven hangen en het felle zonlicht filterden. Boven de graven van miljoenen mensen begon de aarde af te koelen. " (p. 142).

Dan is er in 2042 de Overstroming. Rusland raakt in oorlog met het Westen en vuurt een raket met een enorme waterstofbom af op militaire installaties in New Mexico. Maar de raket onploft per abuis midden op de Atlantische Oceaan en stuurt vloedgolven van zeventig meter hoog af op de kusten van Europ, Afrika en Amerika. "Men had slechts een paar uur om de bevolking te waarschuwen." Lagos, Londen, Rotterdam, Hamburg komen de vloedgolven en de vernietigende stormen niet te boven. Sint-Petersburg en Moskou worden in een vergeldingsaanval vernietigd. Meer dan tweehonderd miljoen mensen komen om het leven. Groot-Britannie verandert in een archipel en haar bevolking wordt gehalveerd. 

Toch overleven er genoeg mensen. Er gaat weer wat optimisme leven. "Tegen die tijd was de afbraak van de biosfeer verder gevorderd dan in de ergste doemscenario's werd voorspeld." Het begin van de 21e eeuw lijkt, terugblikkend, een periode waarin nog alles mogelijk was. Genoeg bedreigingen maar ook nog een onvoorstelbare rijkdom aan soorten, natuur, mogelijkheden. Voor Tom ''(...) smolten het verdwenen gedicht en de verdwenen kansen samen tot een magische passie voor wat men niet meer bezat, een heerlijk nostalgisch verlangen dat niet ingelost hoefde te worden." (p.145).

Tot zover de achtergrond van de zoektocht naar het gedicht. Ik moet helaas vaststellen dat het bijna realistische scenario's zijn. De Grote Ontwrichting lijkt er inderdaad aan te komen. Wereldleiders die vooral op zoek zijn naar mogelijkheden om hun eigen land groot te maken en de rest van de wereld klein. Ten koste van alles. Catastrofale klimaatveranderingen die onstopbaar lijken door gebrek aan samenwerking, voortkomend uit bekrompen nationalisme. Bangmakerij, het zoeken naar zondebokken, uitstellen van noodzakelijke keuzes. Het past allemaal precies in het scenario van Wat we kunnen weten.

Maar, als we het zien aankomen, dus kunnen weten, dan kunnen we het toch ook  op tijd stoppen? Nog 11 jaar te gaan tot 2036. Snel naar de boekhandel, lezen en...actie!