Inleiding
De aanleiding voor dit artikel is een bezoek aan de tentoonstelling ‘Michelangelo’ in het Teylersmuseum te Haarlem. Het oudste museum van Nederland. Een imposant gebouw, met een krakend en sfeervol auditorium, fraai ingerichte zalen. De vaste collectie is - zeer oneerbiedig uitgedrukt - een allegaartje van natuurwetenschappelijke instrumenten, fossielen, mineralen, munten etc.
Deze collectie geeft uiting aan het Verlichtingsideaal van het bieden van een systematisch, encyclopedisch en leerzaam overzicht van alle kennis en kunde op dat moment. Vermengd met de fascinatie en het enthousiasme van verzamelaars als Boudewijn Büch. Het ‘stoffig’ van onze staatssecretaris is hier en daar zeker, vooral letterlijk, van toepassing. Of dat ook ´saai´ is, valt echter zeer te betwijfelen. Maar nu meer over Michelangelo.
De tentoonstelling
Teylers Museum presenteerde in samenwerking met het British Museum in Londen en het Ashmolean Museum in Oxford negentig tekeningen van Michelangelo. Voor het eerst in de geschiedenis worden de werken uit deze drie verzamelingen bijeengebracht. De meeste getoonde tekeningen zijn voorstudies van bekende bouw- en schilderopdrachten in Rome en Florence.
Michelangelo: leven en werk
Michelangelo Buonarroti, architect, beeldhouwer, schilder, dichter, leefde van 1475 (geboren in Caprese, Toscane) tot 1564 (overleden te Rome). Leerling van Domenico Ghirlandaio. Tijdgenoot van Leonardo da Vinci, Rafael. In zijn vroege carrière voerde hij voornamelijk opdrachten uit te Florence, onder meer in opdracht van de rijke en machtige Lorenzo de Medici. Tot zijn vroege werk behoorde de ‘David’ te Florence (1501-1504).
Later, vanaf 1505, vertrok hij definitief naar Rome waar hij onder meer werkzaam was in opdracht van paus Julius II. In Rome voorzag hij het plafond van de Sixtijnse kapel in de jaren 1508-1512 en 1536-1541 van een fantastische fresco-schildering. Verder ontworp hij architecturale werken als de graftombe voor Julius II, waar het beeld van de zittende Mozes (1516) en een aantal ‘Stervende slaven’ (thans in het Louvre, Parijs) deel van uitmaakten.
Hij ontwierp het stervormige plein op het Capitool (Campidoglio), met haar brede monumentale toegangstrap. Ook was hij betrokken bij de herbouw van de nieuwe Sint Pieter te Rome, hij ontwierp onder meer de koepel. In diezelfde Sint Pieter bevindt zich overigens nog een vroeg beeld van zijn hand, de ‘Pietà’ (1498-1499). In Brugge is zijn ingetogen ‘Madonna met kind’ te bewonderen.
Eerste beoordeling van zijn werk
Het schenken van uitgebreide aandacht aan de artistieke kwaliteiten van Michelangelo is uiteraard terecht. Veel bezoekers hoor je dan ook hardop denken: ‘knap gedaan’, ‘het lijkt net echt’. Een populair criterium in de beoordeling van kunst. Toch is het jammer als de waardering van het publiek zich beperkt tot de beoordeling, hoe ‘echt’ of ‘hoe precies’ iets getekend is. Een opsomming van andere grootheden van zijn tijd zou trouwens duidelijk maken dat Michelangelo geenszins het enige genie uit de late middeleeuwen was.
In zijn precieze weergave van de menselijke anatomie was Michelangelo weliswaar virtuoos, en bovendien één van de eersten, maar deze vaardigheid is sinds Michelangelo zeker niet meer uniek gebleven. Zij kan inmiddels bij meer kunstenaars bewonderd worden. De verdienste van Michelangelo dient dan ook in een bredere context te worden bezien: aandacht voor de (historische) context leidt bovendien tot extra waardering van zijn werk.
Historische context: renaissance
Eeuwen lang zette het Christendom de toon. Madonna’s met kind. Kruisigingen. Volgens een vast stramien. Originaliteit en natuurgetrouwheid waren ondergeschikt aan de (blijde) boodschap. In de tijd van Michelangelo, de 14e en 15e eeuw, wordt de wereld niet alleen letterlijk ‘ontdekt’, door diverse ontdekkingsreizigers.
Ook de klassieke wereld wordt herontdekt en bewonderd. Zo werd door opgravingen van beelden als Laöcoon en de Apollo Belvedere de klassieke vormentaal herontdekt. De menselijke maat. Bovendien staken klassieke thema’s weer de kop op.
Bijvoorbeeld door Botticelli in zijn ‘Geboorte van Venus’. Of door tijdgenoot en rivaal van Michelangelo, Rafael, die enkele kamertjes van de Sixtijnse kapel verwijderd onder meer ‘ De school van Athene’ schilderde, een gigantisch werk met portretten van klassieke leermeesters als Plato en Aristoteles.
Deze herontdekking wordt ook wel bestempeld als de ‘renaissance’, een wedergeboorte van de klassieke vormen en thema’s. Een veelgehanteerd motto luidde daarbij: Translatio, imitatio en aemulatio: (letterlijk) het vertalen of overnemen, het nabootsen en uiteindelijk het verbeteren van de klassieke kunst.
Italië en Europa
Naast de artistieke veranderingen die Michelangelo doorvoerde, waren er nog tal van andere grote veranderaars die in dezelfde tijd als hij geboren waren. Verschillende grootheden zorgden voor een woelige periode op cultureel, godsdienstig, maatschappelijk en politiek gebied. Aan alle kanten werden zekerheden ondermijnd die schokgolven in de laatmiddeleeuwse maatschappij teweeg brachten.
Zo was de almachtige positie van de katholieke kerk was in de 15e eeuw verslechterd. 50 jaar voor de geboorte van Michelangelo was het Grote Schisma beëindigd. De strijd om de pauselijke macht was door de pausen uit Rome gewonnen, maar het aanzien van de kerk had grote schade geleden. Ook waren de kritieken op de Katholieke kerk niet helemaal weggenomen. De krachtige opkomst van de reformatie en contra-reformatie is daar een goed voorbeeld van.
Met de aanklacht van Luther in 1517 werd de alleenheerschappij van de katholieke kerk aangetast. Hoewel deze aanval op het universele katholieke Europa een grote schok in Italië teweeg bracht, bleef de kerk in Italië overeind. Desondanks was er vanuit de katholieke kerk behoefte aan het, zeker ook uiterlijk, restaureren van de kerk. Een taak waar Michelangelo uitstekend voor geschikt was.
Met zijn kunstwerken konden de pausen laten zien dat de katholieke kerk nog altijd een grootsheid tentoon kon spreiden.
Maar ook op andere terreinen in de samenleving van Michelangelo kwamen er roerige ontdekking. In 1492 ontdekte Columbus bijvoorbeeld Amerika en gaf daarmee meer kracht aan de bewering dat de aarde niet plat was, maar rond.
Deze bewering was weliswaar niet nieuw, want ook in de oudheid was deze kennis er al. Maar de bewijsvoering voor het gegeven dat de aarde rond was heeft toch veel stof, ook bij de Katholieke kerk, doen opwaaien. Een andere tijdgenoot van Michelangelo die spraakmakende ontdekking deed was Copernicus.
Waar Columbus bewijsvoering leverde voor een ronde aarde, daar verzeilde Copernicus in een grote ruzie met de Katholieke kerk door te beweren dat de aarde niet in het centrum van het zonnestelsel stond, maar dat de aarde om de zon draaide. Aan alle kanten werden er in de tijd van Michelangelo ontdekkingen gedaan die het wereldbeeld grote schokken gaven.
Maar ook op het politieke front was er in het Italië van de 15e en 16e eeuw zeer veel rumoer. Het Italiaanse schiereiland was politiek verdeeld in kleine stadsstaatjes die geleid werden door machtige, adellijke families. De stadsstaten lagen permanent met elkaar overhoop en voerden vele kleine oorlogen.
De pausen lieten zich hier niet onbetuigd. Ook zij deden volop mee in de machtspolitiek op het Italiaanse schiereiland. Via allianties slaagden de staten erin om een evenwicht te houden. In 1495 ging dit echter fout toen Milaan de Fransen om hulp vroeg in de strijd tegen Napels. De Franse inval zorgde voor een grote verschuiving van het machtevenwicht binnen de Italiaanse staten. Belangrijke steden zoals Florence, Rome en Napels werden door de Franse koning veroverd. Steden waar Michelangelo aan het werk was, of was geweest.
Beoordeling van zijn werk in deze context
‘Il divino’, de goddelijke. Ongekend en ‘nieuw’ voor zijn tijd. Ook alweer een populair criterium in de beoordeling van kunst: ‘nieuw’ zijn, origineel, vooruitstrevend zijn. Waar het in feite ging om een herontdekking.
Ook Michelangelo bestudeert, ‘vertaalt’ en verbetert de vormentaal uit de klassieke oudheid. Hij geeft zijn helden het uiterlijk van een klassieke Griekse god mee. Hij beperkt zich daarbij nog wel tot christelijke thema’s, zoals de oudtestamentische David.
Ook zijn figuren op het plafond van de Sixtijnse kapel heten weliswaar officieel profeten te zijn, maar zouden net zo goed een klassieke Griekse filosoof kunnen voorstellen. Plooien van toga’s zijn vergelijkbaar met die van de figuren op de friezen van het Parthenon. Zijn verrezen Christus heeft eenzelfde lichaam en houding als klassieke godenbeelden, zoals de Apollo Belvedere.
Uit de klassieke oudheid zijn nauwelijks tekeningen of schilderijen bewaard gebleven. Hooguit enkele fresco’s en mozaïeken, die echter vaak en met name ‘slechts’ decoratieve ornamenten bevatten. De ons bekende vormen vinden voornamelijk uiting in beelden en architectuur. Toch is bekend, dat ook in de Griekse en Romeinse tijd veel geschilderd werd. Deze schilderingen zullen er vrijwel zeker zo uit hebben gezien als de voorstudies en tekeningen van Michelangelo, die thans in het Teylers te bewonderen zijn.
Kortom
De verdienste van Michelangelo is veel ruimer dan alleen zijn virtuoze vakmanschap, de natuurgetrouwheid van zijn werk. Het feit dat hij putte uit klassieke inspiratiebronnen, zowel qua vorm als qua inhoud, en daarmee de klassieke oudheid weer in eer en luister herstelt, is evenzo belangrijk. De tentoonstelling bestaat uit een aantal zalen waar de (werk)tekeningen van Michelangelo zijn opgesteld. De tekeningen zijn chronologisch ingedeeld en geven een prachtig zicht op de veranderingen die de meester doorvoerde door de tijd heen.
Michelangelo imiteert daarbij overigens niet alleen de klassieke vormentaal, hij verbetert haar ook in die zin, dat hij de oude vormen nu ook toepast op nieuwe, niet-klassieke onderwerpen, het Christendom. Dit laatste vormt wel weer een verhaal apart: de politieke motieven achter de opdrachten die hij onder meer van de paus ontving, samenhangend met de reformatie en de contrareformatie. Genoeg stof voor een afzonderlijk artikel.