Geschiedenis.nl

Valkyrie - US 2008  - speelduur: 121 minuten - Engels - Nederlandse ondertitels

Tijd en ruimte: Duitsland, Rusland, N.-Afrika, Tweede Wereldoorlog.

Waardering De Standaard: ***/4; persoonlijke waardering: ****

Thematiek: verzet tegen Hitler, thema van tirannenmoord.

Regie: Bryan Singer

Acteurs: Tom Cruise (von Stauffenberg), Carice van Houten (gravin Stauffenberg), Kenneth Branagh, Eddie Izzard, Bill Nighy, Tom Wilkinson, David Bamber, Terence Stamp, Halina Reijn.

Inhoud
De film start in Noord-Afrika 1943. Valkyrie begint in het Duits. Dat is even heel kort een aangename verrassing. Maar na een zin of vijf schakelt Tom Cruise, die zijn dagboek aan het schrijven is, over naar het Engels, en dat blijft ook zo. Cruise speelt Claus Schenk von Stauffenberg, een aristocraat en militair van de oude stempel; het soort Duitser dat het vaderland zo genegen was dat hij in zee ging met Hitler, ook al vonden mensen van zijn stand de Führer eigenlijk een parvenu. We ontmoeten kolonel von Stauffenberg in Tunesië, als de oorlog aan het kantelen is in het voordeel van de geallieerden.

Het is 7 april 1943 en Stauffenberg is verbonden aan de staf van de 10de Panzer Division. Erwin Rommel, de grootste Duitse generaal, was ernstig ziek naar Duitsland overgebracht. De situatie van het Afrikakorps werd langzamerhand hopeloos, van twee kanten aangevallen: door de Engelsen van Montgomery en de Amerikanen, die eind 1942 waren geland in Noord-Afrika.

Stauffenberg probeert een niet nader genoemde Duitse generaal te overhalen om niet verder op te rukken, zoals Hitler bevolen had, wat gegarandeerd op zware verliezen aan manschappen zou uitlopen. Hij doet hem een uitweg aan de hand: er is onvoldoende water om verder te kunnen. De generaal geeft toe. Op dat ogenblik volgt een aanval van geallieerde vliegtuigen. Luttele seconden later is de generaal dood en Stauffenberg zwaar gewond. Hoe zwaar, leren we in een volgende scène als zijn vrouw hem komt bezoeken in een Berlijns hospitaal: hij verloor zijn linkeroog, rechterhand en twee vingers van de linkerhand.

Bij de inval van Hitler in de Sovjet-Unie (22 juni 1941) werd Stauffenberg verbonden aan het hoofdkwartier voor de strijd aan het oostfront. Toen de opmars in Rusland tot stilstand kwam, werd de nood om een einde te maken aan de oorlog steeds nijpender. Zo kon tenminste nog een deel van Duitsland intact blijven. Zijn toenemende frustratie wegens de moordpartijen op Joden en Sovjetburgers ontlokten hem tegenover zijn oversten zeer onvoorzichtige uitspraken over de noodzaak van de moord op Hitler. Vaak negeerde of wijzigde hij bevelen: hij slaagde er bijvoorbeeld in het bevel te saboteren dat alle Russische gevangenen een tatoeage op hun bil moesten krijgen. Voor zijn veiligheid werd hij na Stalingrad “op eigen verzoek” overgeplaatst naar het Afrikakorps van Erwin Rommel, relatief ver van de SS. Over Stauffenbergs optreden aan het oostfront, vernemen we niets in de film. Wel zien we een bezoek van de Führer, waarop een mislukte bomaanslag volgt: de bom ontploft niet in het vliegtuig.

Na zijn revalidatie kreeg Stauffenberg het bevel over de troepen in Berlijn, onder generaal Fromm, en werd hij ook benoemd tot stafchef van het reserveleger, waardoor hij toegang had tot Hitler. Na zijn eerste bezoek aan de Berghof (Hitlers verblijf in de Beierse Alpen) beschreef hij er de sfeer als 'muf, verlammend, rot en ontaard'. Een paar maanden later prepareerde hij met zijn drie resterende vingers de bom die hij naast Hitler zou plaatsen.

Terug in Berlijn, gaat hij in zee met een groep officieren die de zoveelste aanslag tegen Hitler plannen. Er zijn dan al vijftien mislukte aanslagen geweest, Hitler is behoorlijk paranoïde geworden, maar operatie Walküre (Valkyrie) heeft twee voordelen: de betrokkenen kunnen de noodprocedure inzetten voor als Hitler omkomt, en zo de macht in Berlijn, Parijs en andere steden in handen houden; en Stauffenberg kan dicht bij Hitler komen.

Een eerste poging werd afgeblazen, omdat Himmler, de leider van de SS niet aanwezig was op de vergadering. Op 20 juli 1944 lukte het wel. Stauffenberg liet een bom ontploffen tijdens besprekingen in de Wolfsschanze (Wolfschans), het oostelijke hoofdkwartier van Hitler in Rastenberg (het huidige Ketrzyn in Polen). De aanslag mislukte echter, om een aantal redenen. De kolonel kon maar één van de twee springladingen activeren en zette de aktetas met daarin een tijdbom onder de kaartentafel, waarover de officieren en ook Hitler gebogen stonden. De tafel was echter van zeer dik, stevig hout gemaakt. Bovendien vond de vergadering niet plaats in een solide betonnen bunker, maar in een bovengrondse ruimte waarin ook veel hout was verwerkt, en stonden vanwege de warmte de ramen open.

Nadat de kolonel de tas met de bom bij Hitler op de grond had neergezet maakte hij zich snel uit de voeten met het excuus naar Berlijn te moeten bellen. Hij liep echter langs de wachtposten naar een wachtende auto, en vloog naar Berlijn. Daar zou hij de opstand en machtsovername in Berlijn en Parijs leiden. Hij was nog maar een zeventigtal passen weg toen de bom explodeerde en von Stauffenberg en de zijnen meenden dat de aanslag gelukt was.

De bom was dus effectief ontploft. Hitler raakte wel gewond, maar niet ernstig. Vier officieren werden gedood. In von Stauffenbergs afwezigheid had een van de aanwezigen waarschijnlijk de tas per ongeluk doen omvallen en op een andere plaats neergezet, verder onder de beschermende tafel achter een dikke tafelpoot. De barak werd vernield, maar de schokgolf had te weinig kracht om alle aanwezigen te doden.

Doordat Hitler de aanslag overleefde en al vrij snel op de radio was te horen, mislukten de pogingen om in Berlijn en Parijs de macht over te nemen. Hoewel het slechts een haartje heeft gescheeld. Stauffenberg en zijn medestanders werden nog dezelfde dag geëxecuteerd. Het bevel daartoe kwam van generaal Fromm, Stauffenbergs overste, die zelf bij het moordcomplot betrokken was en met de executie - tevergeefs - zijn vel probeerde te redden. Ook Stauffenbergs adjudant, Werner von Haeften, die zich op het moment van de executie nog voor zijn overste gooide, en twee andere complotteurs zijn die avond geëxecuteerd en haastig begraven.

In de weken na de aanslag werden tachtig samenzweerders vermoord in de gevangenis Plötzensee door ze aan vleeshaken op te hangen. In totaal werden drieduizend mensen gedood. Veel kinderen, onder wie die van Stauffenberg, werden uit hun gezin weggerukt en in weeshuizen geplaatst. Heel wat van de geëxecuteerden behoorden tot vooraanstaande Duitse families. Het waren mensen die, net als Stauffenberg, vonden dat het met Duitsland helemaal de verkeerde kant opging, in het bijzonder met de Jodenvervolging en de desastreuze oorlog in het Oosten.

Bespreking
De aanslag op Hitler van 20 juli 1944 blijft in Duitsland de gemoederen beroeren. Het is dan ook een soort legitimatie: “Zie je wel, we waren niet allemaal nazi’s.”
In juni 2007 reden wij in Berlijn voorbij het Bendlerblock. Hier was in 1944 het hoofdkwartier van het reserveleger waarvan Stauffenberg stafofficier was. Hier wilde Tom Cruise opnamen maken voor Valkyrie, de bioscoopfilm over von Stauffenberg. Berlijners protesteerden voor het Bendlerblock omwille van Cruises lidmaatschap van de omstreden Scientology-secte. (Zij vonden dat dit hem ongeschikt maakt om de rol van Stauffenberg te vertolken.) Daardoor konden de opnamen pas doorgaan op 21 september 2007.

Vooraf was er veel te doen over Valkyrie, de Hollywoodfilm over het complot dat Hitler bijna het leven kostte. De Duitsers waren bezorgd dat Hollywood dit gevoelige historische hoofdstuk zou vulgariseren. Dat was ook de reden waarom de ZDF in 2008 de documentaire Stauffenberg. Die wahre Geschichte maakte. (De hele herrie is uitvoerig te volgen -in het Engels- op Wikipedia.)

Die negatieve berichten blijken voorbarig te zijn geweest. De familie van Stauffenberg verzette zich hevig tegen de keuze voor Tom Cruise, maar de acteur stelt zeker niet teleur als Stauffenberg. In de bijrollen staat een keurkorps Britten meer dan behoorlijk te acteren, maar u moet er wel het hoofd bijhouden om te weten welke officier Kenneth Branagh, Eddie Izzard, Bill Nighy, Tom Wilkinson en Terence Stamp nu ook al weer spelen. Daarom vind je achteraan deze bespreking een Bijlage. Wie is wie?

Valkyrie is een onderhoudende historische prent, die de nodige moeite neemt om de complexe gebeurtenissen recht te doen. Als kennismaking met de geschiedenis, kundig verpakt in een bijna ouderwetse aandoende, rechttoe-rechtaan thriller, voldoet de film zeker. Als je vergelijkt met de documentaire van de ZDF blijft Cruise dicht bij de historische realiteit, zoals we die uit andere bronnen kennen. Film is nooit “de geschiedenis”, net zomin als dat geldt voor non-fiction geschiedschrijving, maar de bioscoopfilm Valkyrie brengt een meer dan behoorlijke representatie van de gebeurtenissen.

De film vertelt vrij gedetailleerd hoe de plot verliep en waarom hij mislukte, tot en met de historische details over tafels en verschoven aktetassen, maar legt niet bevredigend uit waarom de kolonel besloot zich aan hoogverraad te wagen. Daarin slaagde de reeds vermelde ZDF-documentaire beter. Valkyrie maakt dan anderzijds wel verschillende keren duidelijk hoe zwaar voor de Duitse militairen van die tijd de eed van trouw aan de Führer doorwoog. De reacties van de naamloze - en niet in talloze biografieën beschreven - pionnen zijn wél menselijk en herkenbaar. Kostelijk is bijvoorbeeld de officier die de telexen moet censureren, en die tegelijkertijd het bevel krijgt van Stauffenberg om Goebbels te arresteren, en van Goebbels om Stauffenberg te arresteren.

Het complot tegen Hitler was wijdvertakt en zat ingewikkeld in elkaar. Zozeer dat er in de film weinig ruimte overblijft voor iets anders dan het presenteren van de belangrijkste feiten, gebeurtenissen en kopstukken. Het plan stak ingenieus in elkaar: na de dood van Hitler zou de noodtoestand in werking treden. Daarvoor lag een draaiboek klaar, dat Von Stauffenberg en zijn bondgenoten zo hoopten te manipuleren dat zij als de nieuwe machthebbers van Duitsland zouden kunnen aantreden. Maar daarvoor moesten er heel wat schakels op precies het juiste moment in elkaar grijpen. Teveel, zo zou blijken.

Om dat alles te laten zien zijn de volledige twee uur van Valkyrie hard nodig. Voor von Stauffenberg als vader en echtgenoot blijft slechts het uiterst minimale over. De bijdrage van Carice van Houten, als zijn vrouw, waarover in Nederland zoveel te doen was, blijft beperkt tot enkele luttele minuten. Doch goed geacteerd: haar gezichtsuitdrukking en lichaamstaal zegt telkens meer dan een hele dialoog.

Helemaal bevredigend als historisch exposé is Valkyrie niet. De film besteedt nauwelijks aandacht aan de motieven van de samenzweerders, zo evident is het voor de filmmakers dat het een goed idee is om Hitler te willen doden. Dat is in de documentaire van de ZDF beter uitgelegd.

De geniale inval van Stauffenberg was dat hij Operatie Walküre ('Valkyrie' in het Engels, vandaar de titel van de film), het noodplan om een mogelijke opstand in Berlijn te onderdrukken, wilde omsmeden tot een plan voor een coup zodra Hitler vermoord zou zijn. Daarvoor was het wel nodig dat de Führer persoonlijk die wijzigingen ondertekende. In de film slaagt hij er koelbloedig in om Hitler zelf de omgewerkte operatieplannen te laten tekenen, terwijl een aantal gevreesde bonzen van het nazi-regime op de achtergrond, doch vlakbij zwijgend toekijken. Uiterst riskant! Dit is bij verscheidene recensenten in het verkeerde keelgat geschoten.

“Wat Singer u serveert, is een viriel in de schaduw van B-oorlogsklassiekers als Where Eagles Dare marcherende complotthriller die bijna exclusief op de zenuwbanen mikt. Maar dan zonder een al te karikaturale ooglap op te zetten voor de morele vragen over zelfopoffering en verzet.”

“Singer dient het op als een Mission: Impossible in gladgestreken nazi-uniform, verliest amper tijd met psychologische analyses en laat von Stauffenberg als een gedreven rebel with a cause langs de hindernissen sluipen. In die zin is Tom Cruise niet eens zo slecht gecast. Zo blijkt zijn persona van fundamentalistische Scientologyprofeet zich op subtekstueel niveau alvast prima te lenen tot het vertolken van een bloedfanatieke Einzelgänger die tegen alle rede in het Derde Rijk hoopt te saboteren.”

“Maar de acteur stelt niet teleur als Stauffenberg - al heeft hij de rol van rechtlijnige held nu echt wel een keer te vaak gespeeld.”

In deze beoordelingen spelen voorkennis en vooroordeel een grote rol, net zoals bij de reacties in Duitsland vooraleer er één meter film gedraaid was! En net als in 2007 bij Mel Gibson en zijn Apocalypto . Eens te meer overtreft de realiteit de fictie. De overlevende medewerkers van Stauffenberg vermelden unaniem zijn ijzige koelbloedigheid bij deze cruciale gelegenheid en tijdens de chaos van de coup zelf.

Eens te meer viel me het verschil op tussen het volgen van een film op het grote doek in een bioscoop en het bekijken ervan via DVD op een televisietoestel! (Wij bekeken een digitale versie, nu nog uiterst zeldzaam, doch beslist de projectievorm van de toekomst.) Regisseur Bryan Singer benut het brede scherm ten volle. De luchtaanval waarbij Stauffenberg gewond wordt is adembenemend in beeld gebracht, evenals een aantal sequenties bij de coup na de aanslag. Singer laat de camera meevliegen met oude vliegtuigen, filmt de aankomst van Hitler in Rusland van tussen blinkende laarzen en laat een naald door de explosies tijdens een bombardement op een grammofoonplaat vallen, uiteraard één met de Walküre van Wagner. Opvallend voor een kijker van nu is hoeveel er gerookt wordt in deze oostfrontsequentie en in de hele film. Je ziet de hoofdofficieren wel een voor een hun sigaret doven onder hun glimmend gepoetste laarzen, voor de Führer uit het vliegtuig stapt. (Hitler hield effectief niet van roken en duldde geen rokers in zijn aanwezigheid.) Of Stauffenberg, die vooraleer hij bij Hitler binnen gaat, telkens zijn ooglapje afneemt en zijn glazen kunstoog inbrengt: de Führer voelde zich beter op zijn gemak bij “opgepoetste” oorlogsinvaliden!

Didactische tips
Non-fictie en fictie, zowel in schrift als in film hebben als gemeenschappelijk punt dat ze niet de geschiedenis zijn, maar een presentatie of liever: representatie van de geschiedenis. Het verschil tussen fictie en non-fictie? De mogelijkheid tot INLEVING door de toeschouwer.  Hier hebben we nu twee films kort na elkaar, over hetzelfde onderwerp: het als historisch document bedoelde Stauffenberg. Die wahre Geschichte en deze Valkyrie. Door zijn vorm als docudrama is ook de eerste prent zeer geschikt voor inleving.

Persoonlijk zou ik voor gebruik in een klas de documentaire verkiezen. Neem je de bioscoopfilm, dan kun je een keuze maken. Bijvoorbeeld: van begin tot het ziekenhuis in Berlijn (fragmenten); daarna overschakelen op de documentaire. Het voordeel is dat je zo in de speelfilm kennis maakt met een eerdere aanslag.
Verdere mogelijkheden voor werken in een klassituatie:

1. Confrontatie met de ‘realiteit’: boeken, Wikipedia…
 

2. Waardeverduidelijking: in Valkyrie, net als in het docudrama Stauffenberg  tref je het literair-historisch thema aan van de tirannenmoord. Vragen aan een klas (al dan niet met het opsteken van rode en/of groene kaartjes):
“Wie van jullie vindt dat de moord op Hitler moreel was toegestaan? Wie niet?” Daarna wordt aan ieder van de groepen gevraagd om de mening te motiveren.

Je kunt actualiseren: bijvoorbeeld de situatie in Zimbabwe en president Mugabe: 3.000 choleradoden in Zimbabwe in januari 2009, een duizelingwekkende inflatie, miljoenen mensen bedreigd door de hongerdood.
Dit moet uiteraard voorafgegaan worden door opzoeken van degelijke informatie; daarzonder wordt het “kletsen in het ijle”, wat uiteraard uit den boze is.

3. Voor wie met deze film wil werken in een ruimere leereenheid rond Tweede Wereldoorlog en nazisme, verwijzen we naar: Myriam Paquet & Jos Martens, ‘Tweede Wereldoorlog. Een multimediale vakoverschrijdende leereenheid…’
Houd er rekening mee dat sindsdien op deze site heel wat meer boeken en films zijn besproken, die eventueel ook kunnen ingeschakeld worden. Het lijkt me in ieder geval interessant woord en beeld met elkaar te confronteren. Zie op deze site: Films over de Tweede Wereldoorlog.

Valkyrie op internet:
Official site
Valkyrie: behind the scenes
Trailer
Zeer uitvoerig artikel over de productieperikelen. Loont de moeite!
 

Wie is wie? Feit en film
Bij het complot om Hitler te doden waren verschillende hoge officieren en ambtenaren betrokken. De harde kern staat op dit 'staatsieportret' uit de film. Van links naar rechts:

1. Carl Gördeler (staande, tweede rij)
Was burgemeester van Leipzig en later directeur van de prijzencommissie in verschillende regeringen. Hij nam in 1934 ontslag na een meningsverschil met Hitler en ging een leidende rol spelen in het verzet. Kwam uit een Pruisische familie van hoge ambtenaren. Hij werd na de aanslag gearresteerd, opgesloten in de Plötzensee-gevangenis in Berlijn en daar in 1945 onthoofd. Hij wordt gespeeld door Kevin McNally (Pirates of the Caribbean, de tv-serie Life on Mars)

2. Albrecht Ritter Mertz von Quirnheim (zittend)
Zoon van een adellijke en militaire familie uit Beieren. Dacht aanvankelijk dat Hitler een zegen voor Duitsland was, maar ergerde zich aan de brutaliteit van het regime, met name tegen burgers in Oost-Europa. Werd een paar uur na de mislukte aanslag al gefusilleerd, samen met Staufffenberg en Olbricht. Hij wordt gespeeld door Christian Berkel, een van de weinige Duitse acteurs in deze film. (Der Untergang, verschillende afleveringen van Tatort)

3. Friedrich Olbricht (zittend)
Generaal Friedrich Olbricht keerde zich al tegen Hitler na diens poging om de macht te grijpen in 1923, maar bleef als trouwe militair wel in het leger dienen. Hij onderscheidde zich zelfs tijdens de campagne in Polen en kreeg het Ridderkruis. Was een van de bedenkers van de plot en werd meteen na het mislukken gefusilleerd in het Bendlerblock, het hoofdkwartier van de generale staf van het leger. Hij wordt gespeeld door Bill Nighy (Pirates of the Caribbean, Love actually, de tv-serie State of play)

4. Claus Schenk von Stauffenberg (staande, met ooglap)
De graaf bracht het tot kolonel, en hoewel hij aanvankelijk positief stond tegenover het nazi-regime, vond hij Hitlers bezetting van Oost-Europa 'onhoudbaar'. Na de Kristallnacht in 1938 distantieerde hij zich ook van het antisemitische beleid van de nazi's. Vanaf 1942 hield hij contact met verschillende burgerlijke verzetsgroepen. Als vertrouweling van Hitler moest hij de explosieven in de vergaderzaal plaatsen. Hij wordt gespeeld door Tom Cruise (Top gun, Mission: impossible, Magnolia)

5. Ludwig Beck (staande)
De generaal leefde vanaf het begin in onmin met Hitler en waarschuwde hem dat hij een oorlog tegen Engeland en Frankrijk niet kon winnen. Nam ontslag uit het leger in 1938 uit protest tegen de annexatie van Sudetenland. Hij werd meteen na de coup gearresteerd, maar kreeg de 'gunst' met zijn eigen pistool zelfmoord te plegen. Twee pogingen mislukten, waarop een Feldwebel de blinde Beck het genadeschot gaf. Hij wordt gespeeld door Terence Stamp (Black out, Teorema, Superman)

6. Erwin von Witzleben (zittend)
Veldmaarschalk Witzleben moest vervroegd op pensioen gaan wegens zijn kritiek op Hitler - hij eiste onder meer een onderzoek naar de ware toedracht van de moorden op Hitlers tegenstanders tijdens de Nacht van de Lange Messen in 1934 - maar Hitler moest hem terugroepen voor zijn invasie van Europa. Toen Stauffenberg hem polste of hij na de coup opperbevelhebber van de Wehrmacht wilde worden, hapte hij toe. Hij werd na de coup gearresteerd en op 7 augustus ter dood veroordeeld door ophanging met een pianosnoer. De executie werd voor Hitler gefilmd. Hij wordt gespeeld door David Schofield (Pirates of the Caribbean, de tv-serie The Bill)

7. Henning von Tresckow (staande)
Henning von Tresckow was de zoon van een Pruisische officier en nazi-sympathisant van het eerste uur. Hij raakte gedesillusioneerd over de oorlog in Oost-Europa en werd gedegradeerd. Hij ging in het verzet en was betrokken bij talloze niet uitgevoerde of mislukte complotten tegen Hitler. Tresckow pleegde zelfmoord met een handgranaat aan het Oostfront toen hij hoorde dat Operatie Walküre was mislukt. Hij wordt gespeeld door Kenneth Branagh (Henry V, Hamlet, Othello, de Britse versie van de tv-serie Wallander)