Geschiedenis.nl

_{Detail van Ingres' schilderij van Napoleon op zijn keizerlijke troon}

Tot en met 25 april 2011 is de bijzondere tentoonstelling ‘Napoleon en Europa: droom en trauma’ te zien in de Bundeskunsthalle in Bonn. De tentoonstelling neemt zowel de negatieve als positieve gevolgen van Napoleons machtspolitiek in heel Europa onder de loep. Aan de hand van twaalf thema’s en 400 collectiestukken wordt een gedifferentieerd beeld van het Napoleontische tijdperk neergezet, waarbij oorlog, politiek, bestuur, propaganda, kunstroof en culturele bloei aan bod komen.

Napoleon Bonaparte (1769–1821) bepaalde in een nauwelijks 16 jaar durende periode – van 1799 tot 1815 – het politieke gezicht van Europa. Napoleon werd al door zijn tijdgenoten als een paradox beschouwd: zijn keizerrijk was in Europa het unieke voorbeeld van een moderne en efficiënte staat op republikeinse grondslag. Maar terwijl hij zich in de kunst met pracht en praal liet afbeelden, leverde hij met zijn onafgebroken oorlogsvoering een traumatisch en afschrikwekkend beeld van een mensenverachtende militaire machinerie.

Schilderijen van kunstenaars als Jean-Auguste-Dominique Ingres, Jacques Louis David, Antoine-Jean Gros, Andrea Appiani en beeldhouwwerken als die van Antonio Canova verheerlijken de betekenis van Napoleon – zij beïnvloeden tot op heden het beeld dat wij van hem hebben. Daar tegenover staan werken van Francisco Goya en Caspar David Friedrich en van de karikaturist James Gillray. Afbeeldingen zoals die van de veldtocht naar Rusland in 1812 in aquarellen van Christian Faber du Faur of die van de geopereerde soldaten in de schetsen van Charles Bell tonen de schaduwzijde van de veldtochten van Napoleon.

Daarentegen weerspiegelen afbeeldingen van tunnels, wegen, kanalen, telegraafleidingen of metrische maateenheden ook de fascinatie die uitging van in opdracht van Napoleon tot stand gekomen technische prestaties. De niet eenduidig te vatten persoonlijkheid van Napoleon houdt ons tot vandaag de dag bezig, getuige de werken van Stanley Kubrick, Johannes Grützke en Jonathan Meese.

Bijzondere aandachtspunten – en tot nu toe nog niet geëxposeerd – zijn de vernieuwingen in de geneeskunde als gevolg van een nieuwe omgang met verwondingen en verminkingen en de omgang met kunstwerken die onder Napoleon op een tot dan toe ongekende wijze als propagandamiddelen werden ingezet.

De expositie is onderverdeeld in thema’s:

Generatie Bonaparte
Het eerste gedeelte van de tentoonstelling is gewijd aan de ‘generatie Bonaparte’. Napoleon was een typische representant van de novi homines - ‘nieuwe mannen’ - wiens pijlsnelle carrière mogelijk werd door de nieuwe sociale, geografische en psychologische mobiliteit van de jaren na de Franse Revolutie.

Fascinatie en afschuw
De fascinatie en afschuw van Napoleons tijdgenoten treden hier in het volle licht.

Lijfelijke en symbolische geboorte
Napoleons lijfelijke geboorte vond plaats op 15 augustus 1769 in Ajaccio op het eiland Corsica, maar zijn symbolische geboorte volgde pas jaren later. De succesvolle belegering van de haven van Toulon in december 1793 vormde de historische opmaat voor zijn politieke loopbaan.  

De droom van een wereldrijk
Napoleon droomde van een groot imperium. Maar het vervullen van die imperiale droom  kostte vele levens. Minstens twee, maar waarschijnlijk drie miljoen Europeanen kwamen daarbij om het leven, honderdduizenden werden gewond. Bij zulke aantallen is het verbazingwekkend hoe weinig historici zich tot nog toe hebben beziggehouden met het leed van een hele generatie jonge mannen rond 1800. Talrijke bronnen zoals chirurgische instrumenten en prothesen pleiten voor de collectieve relevantie van het onderwerp tot over nationale grenzen heen.

Bloed en seks. Europa, ook een familieaangelegenheid
Het veroveren van Europa was voor Napoleon ook een familieaangelegenheid. Hij bezorgde zijn broers en zussen belangrijke posten, maar ook financiële gratificaties, mooiklinkende titels en zelfs koninklijke ambten. Om zijn erfopvolging veilig te stellen sloot Napoleon in 1811 heel strategisch een tweede huwelijk met de 18-jarige Marie Louise van Oostenrijk, dochter van keizer Frans II. Met zijn geboorte vervulde zijn zoon de dynastieke droom van zijn vader. In hem stroomde het oude bloed van de Duitse keizers van het Heilige Roomse Rijk en het nieuwe van de Bonapartes, de oude Europese orde en de nieuwe tijd – een onheilszwangere versmelting van Frankrijk, Italië en Oostenrijk.

Ruimte, recht en religie. Nieuwe vormen van de heerschappij over ruimte en geest
Het brengen van eenheid op alle levensgebieden werd onder Napoleon een belangrijk motief in de politieke vormgeving. Het model was Romeins: één recht, één wegennet, één leger en één taal. Zo zette Napoleon vaart achter de integratie van de veroverde landen. Nieuwe vormen van de heerschappij over ruimte (wegenaanleg), tijd (post- en telegraafwezen), lichaam (conscriptie) en geest (wetten, religie, censuur) waren ook een voorwaarde voor het bespoedigen van communicatie en zorgden in heel alledaagse zaken voor vervlechting en gemeenschap. Parijs was daarbij het nieuwe Rome. De grote Europese wegen en telegraaflijnen leidden naar Parijs; alle statistische, fiscaalrechtelijke en politie-informatie die onder Napoleon werd verzameld, vulden de dossiers van het centraal bestuur. Overal in Europa werkten veel van de hervormingen en structurele veranderingen nog lang na Napoleon door – voor een deel tot nu toe.

Objecten van begeerte: Napoleon en de Europese kunst- en geheugenroof
Parijs ontwikkelde zich aan het begin van de 19e eeuw tot een Europees mekka van kunst en wetenschap. Dat kwam voor een belangrijk deel door de brutale en massieve toe-eigeningspraktijken van Frankrijk, aan het overbrengen van hele kunst- en boekencollecties uit heel Europa naar Parijs. De systematisch opgezette transfer van de archieven van Europa naar Parijs vormde de hoogste trap van de onderwerping van het continent. Enerzijds betekende dit het creëren van een centraal bestuurd historisch langetermijngeheugen voor Europa in Parijs, anderzijds het onder curatele stellen van de geheugenloos gemaakte staten. Maar de transfer had een keerzijde: bij de beroofde volkeren van Europa tekende zich een toenemende patriottische identificatie met de gestolen objecten af. Dat vormde de aanleiding tot de grootste restitutieoperatie van de Europese geschiedenis.

Het rijk van de tekens
Napoleon was een meester van de propaganda. Tekens, insignes en de christelijke, Romeinse en monarchale symboliek nam hij opnieuw in gebruik voor zijn machts- en legitimatiedoeleinden. Door zijn machtspolitiek beleefde deze iconografie een ongekende verspreiding in Europa. Ook het uniformeren van de verschijningsvormen van hofhoudingen, overheidsorganen, briefhoofden en meubilair door het keizerlijke corporate design droeg bij aan de duurzame verankering van het napoleontische tijdperk in het gemeenschappelijke visuele geheugen van Europa tot op de dag van vandaag.

Duels
Na de verloren zeeslag bij Trafalgar (1805) zonken Napoleons maritieme dromen over de wereldmacht in de golven van de Atlantische Oceaan. Zijn plannen voor een Franse invasie in Engeland waren definitief van de baan. Vanaf nu diende de tegenstander economisch te worden uitgeknepen. Daarmee werd de confrontatie verplaatst naar het Europese vasteland. Uit het verloren duel met Engeland ontwikkelde zich het verloren duel met Rusland. Zo besloot tsaar Alexander I eind 1810 uit pure ontstemming over de uitsluitend ten voordele van Frankrijk gevoerde politiek van de imperator een einde te maken aan het continentaal stelsel. Dat was een van de oorzaken voor de breuk met Rusland en de volledig mislukte veldtocht naar Rusland.

Naties – emoties
De afgedwongen administratieve, economische, juridische en infrastructurele moderniteit ontketende overal in Europa sterke verzetsbewegingen. Het bestrijden en in een kwaad daglicht stellen van de vijand ging in vrijwel alle regio’s van Europa gepaard met een vuur van patriottische ijver. Napoleon, ‘the first universal figure in caricature’ werd in spotprenten in heel Europa als misdadiger op de troon, massamoordenaar, beul der volkeren, uitbraaksel van de hel, bloedzuiger, wereldvertrapper, gedrocht, de pest, als satan ontmaskerd of tot mikpunt van spot gemaakt. In Engeland, Holland of Duitsland was de karikatuur een beproefd middel, elders overspoelden haatliederen en doodslaggedichten, smaadverzen, manifesten, vlugschriften en pamfletten Europa.

Symbolische en lichamelijke dood
Met 30 jaar was Napoleon Bonaparte Eerste Consul, met 35 kroonde hij zichzelf tot keizer. Op 46-jarige leeftijd was hij dood – symbolisch dood. Hij leefde weliswaar nog zes jaar in ballingschap op Sint-Helena, maar het jaar 1815 markeerde het opzienbarende einde van zijn pijlsnelle carrière. Napoleon overleed op 5 mei 1821. Zijn dode lichaam werd aanleiding voor aanhoudende verdachtmakingen en gissingen rond zijn dood – een verwijzing naar de politieke, historische en symbolische betekenis van dit lijk.

Projecties. Een ‘gedeelde’ icoon
De legende Napoleon nam een ongehoorde politieke en emotionele vlucht. Van het huidige standpunt uit bezien is Napoleon een gecompliceerd web van heldenverering, mystieke idealisering, politieke en nationale projecties van elke kleur. In ieder land in het huidige Europa zijn zo Napoleonbeelden ontstaan die vaak totaal van elkaar verschillen en elkaar ook vaak hartstochtelijk bestrijden.

Bezoekersinformatie over de Napoleontentoonstelling in de Bundeskunsthalle in Bonn

Bij de tentoonstelling is een boek verschenen:
Napoleon und Europa. Traum und Trauma
Prestel Verlag, 384 pagina's met 450 afbeeldingen in kleur, gebonden
ISBN: 978-3-7913-5088-2
Prijs: € 39,95, prijs aan de museumkassa: € 32,00