Geschiedenis.nl

Twee publicaties laten zien hoe enerzijds een schilderij en anderzijds een kunststroming tot stand zijn gekomen. Verhalen over onenigheid en materiaalkeuze liggen er aan ten grondslag.


Het verhaal van De Stijl
In september 2011 opende het Gemeentemuseum een compleet verbouwde vleugel gericht op de kunststroming De Stijl. Als eerste museum in Nederland wilde het Gemeentemuseum een compleet overzicht geven van deze markante stijl die aan het begin van de twintigste eeuw ontstond. Bij deze semipermanente opstelling verscheen ook een boek: Het Verhaal van De Stijl, geschreven door conservator Hans Janssen en onderzoeker Michael White.

Met hetzelfde doel als de tentoonstelling, en zoals de titel doet vermoeden, wil dit boek een overzicht geven van de ontwikkeling van De Stijl. Een kunststroming ontstaat natuurlijk niet van de een op de andere dag. De ondertitel “Van Mondriaan tot Van Doesburg” laat zien dat het niet slechts een verhaal over kunst is, maar vooral ook over mensen. Over het contact, en dan vooral de discussies en zelfs ruzies, tussen kunstenaars die cruciaal zijn in de totstandkoming van een kunststroming.

Het boek schetst een prachtig tijdsbeeld, beginnend bij Hendrik Berlage, de architect van het onvolprezen gebouw waarin het Gemeentemuseum gehuisvest is. Naast Theo van Doesburg, de organisator en aandrijver achter De Stijl, en Piet Mondriaan, een van De Stijl’s bekendste exponenten, komen ook andere bekende en mindere bekende kunstenaars aan bod. Deze aanpak laat direct de wijdverbreidheid van De Stijl zien, want andere hoofdpersonen zijn schilders, architecten, meubelmakers, stadsplanners, typografen en interieurontwerpers.

De Stijl moest een zogenaamde totaalstijl worden, waarin alle elementen van het dagelijks leven met eenzelfde filosofie vormgegeven werden. Deze utopie is nooit uitgekomen, maar ideeën en ontwerpen waren er volop. Daarvan getuigt dit boek. Tegelijkertijd worden de ideeën van De Stijl, waarvan de elementaire beeldtaal met rechte lijnen en primaire kleuren de bekendste is, afgezet tegen wat er nog allemaal meer speelde rond die tijd in artistiek Nederland. Dat laat juist veel bruintinten, koper, dikke stoffen en volgestalde huiskamers zien. Daartegenover vormt De Stijl een wereld van frisheid en licht.

Nog meer in het boek dan in de tentoonstelling is de ontwikkeling van De Stijl goed te zien. In de tentoonstelling is het goed mogelijk rond te dwalen maar is het soms lastig de rode draad te volgen. In het boek is deze rode draad goed aangebracht, juist doordat er zo gericht wordt op het menselijke contact achter de kunstwerken.

Victory Boogie Woogie Uitgepakt
Naast dit totaaloverzicht is er sinds vorige week  ook een publicatie waarin maar een kunstwerk centraal staat: het laatste en meest beroemde werk van Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie (1942-1944). In dit boek staat juist het schilderwerk voorop en komt het menselijke aspect op de tweede plaats. Het boek is het resultaat van jarenlang onderzoek door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en het Gemeentemuseum. Van dit onderzoek hebben museumbezoekers ook het nodige mee kunnen krijgen, want het vond voor een groot deel plaats op zaal. Het schilderij lag plat op de tafel, met onderzoekers en conservatoren er overheen gebogen. Een mooie parallel met Mondriaans werkwijze, die veel van zijn schilderijen platliggend op een tafel schilderde.

Het boek is rijkelijk geïllustreerd, met vooral veel verrassende foto’s uit het technische onderzoek. Het meest nieuwsgierig maken de vier platen waarop het schilderij steeds van een andere hoek is belicht. Dit resulteert in foto’s waarop het relief van het schilderij ineens overduidelijk zichtbaar is. Mondriaan wilde alles behalve diepte in zijn werken aanbrengen, maar door de lange periode waarin hij aan het werk (letterlijk) geschaafd heeft, zijn er behoorlijke hoogte verschillen ontstaan. De tweede stap van betekenisgeving aan dit soort waarnemingen is veel lastiger. Senioronderzoeker Maarten van Bommel benadrukte tijdens de boekpresentatie dan ook dat alleen zaken die echt hard konden worden gemaakt met ander bewijs opgenomen zijn in het boek. De rest wordt gepresenteerd als waarneming en die staan nog open voor interpretatie. Een mooie conclusie die aan de werkwijze van Mondriaan wordt verbonden door Hans Janssen is dat de schilder tegen de onvoltooibaarheid van het schilderij aanliep. Hij bleef maar schaven, verf toevoegen, verwijderen en met tape kleurcombinaties uitproberen. Doordat tape een instrument is dat een snelle werkwijze mogelijk maakt, worden ook de mogelijkheden om uit te proberen eindeloos. Wellicht was het nooit Mondriaans bedoeling om het schilderij af te maken, maar werd zijn werkwijze een project op zich. Een wonderlijke gedachte, maar zeker het onthouden waard voor de volgende keer als je het schilderij bekijkt.

Alle mogelijk denkbare technieken zijn losgelaten op het schilderij, hetgeen resulteert in een grote diversiteit aan artikelen. Het materiaalonderzoek, dat begon met de vragen: “hoe is dit schilderij tot stand gekomen, wat is het verhaal achter dit schilderij?” Deze vragen geven direct de benaderingen van de twee participerende instellingen weer: de rijksdienst buigt zich met name over materiaaltechnisch onderzoek, het museum richt zich voornamelijk op betekenisgeving. Het boek verzamelt een hoeveelheid aan bronmateriaal, waardoor de mogelijke benaderingen van het schilderij op een rij komen te staan. Zo is er een hoofdstuk gewijd aan historisch bronmateriaal over het schilderij, maar ook een hoofdstuk over de receptie van het werk na Mondriaans overlijden. En natuurlijk kan het spectaculaire verhaal betreffende de aanschaf van het werk door de Nederlandse staat niet achterwege blijven.

Beide boeken lijken een totaaloverzicht te bieden, zij het beide op eigen manieren. De twee publicaties tonen in ieder geval de diversiteit aan de manieren waarop kunsthistorisch onderzoek kan plaatsvinden en hoe er resultaten uit gedestilleerd worden.



Afbeeldingen:
Afbeelding 1: Foto promotiemateriaal Gemeentemuseum Den Haag, door Gerrit Schreurs, 2011
Afbeelding 4: Strijklichtfoto van Victory Boogie Woogie met van linksonder invallend licht. Archief Gemeentemuseum Den Haag. Foto door Rene Gerritsen Fotografie, 1998.


Het verhaal van De Stijl. Van Mondriaan tot Van Doesburg
Hans Janssen, Michael White
Uitgeverij Ludion, Antwerpen
ISBN 9789461300010
272 pagina's
Hardcover
€ 39,90

Victory Boogie Woogie Uitgepakt. Geschiedenis van Mondriaans meesterwerk
Maarten van Bommel, Hans Jansse, Ron Spronk (red.)
Amsterdam University Press
ISBN 9789089643711
320 pagina's
Paperback
€ 24,95


Resultaten zoekmachine Geschiedenis.nl:
Meer over "Piet Mondriaan" op Geschiedenisl.nl.
Meer over "De Stijl" op Geschiedenis.nl