Geschiedenis.nl

Recent is bij uitgeverij Huis Clos een bijzonder boek gepresenteerd, dat gaat over de propagandafilm de slag bij de Somme uit 1916 en het gedicht dat Jacobus van Looy na het zien van de film hierover heeft geschreven. Bij het boek hoort een DVD, waarop filmregisseur Leo van Maaren film en gedicht samen brengt.

Huis Clos is een kleine uitgever die werkt met geëngageerde auteurs en eigenzinnige kunstenaars en beoogt geen winst te maken. Uitgangpunt is dat elke uitgave de volgende financiert. Soms wordt een beroep gedaan of een intekenactie of fondsenwerving zoals bij deze uitgave.

Op 1 juli 1916 begon de slag bij de Somme, een van de grootste tragedies in de Britse geschiedenis. In één dag verloor het Britse leger bijna 60.000 soldaten en toen op 19 november 1916 de strijd gestopt werd, bleek dat de resultaten die behaald waren in geen verhouding stonden tot de zware verliezen die de betrokken legers hadden geleden.

Al snel na het uitbreken van de gevechten ging de Britse propagandadocumentaire The Battle of the Somme in maar liefst 34 bioscopen tegelijk in première. Er was iets bijzonders aan deze documentaire. De toeschouwers waren getuigen van de oorlogsgruwel. Ze zaten op de eerste rij. Voor hen gingen de Engelse soldaten de loopgraven uit en renden hun dood tegemoet. Deze scene is zondermeer spectaculair en realistisch voor die tijd.

Nu weten we dat de getoonde sterfscènes helemaal niet authentiek zijn en de ‘dode’ soldaten meespeelden in de film. Eind september 1916 was de film ook in de Nederlandse bioscoopzalen te zien. […] de politie had handen voor werk, de tweede voorstelling was des avonds om 8 uur reeds uitverkocht, het publiek versperde de Kalverstraat…zulk een toeloop was zelden te zien… (De Kinematograaf, 13 oktober 1916)

Foto rechts: Beeld uit de film. Engelse soldaten gaan "over the top" aan de Somme. Eén van hen valt en glijdt terug. "Als een lege jas" schrijft Van Looy. 

Een bezoeker van de film was de Haarlemse schilder en schrijver Jacobus van Looy (1855-1930), een van de initiatiefnemers van de beweging van de Tachtigers. Hij schreef in een lang gedicht de enorme impact die de film op hem en andere toeschouwers had. Hij noemde het gedicht Het verhaal van een provinciaal en hanteerde een nogal ongebruikelijke dichtstijl voor die tijd.

Het boek bevat het gedicht met een uitgebreide toelichting op de dichter en zijn tijd door docent-onderzoeker Fabian R.W. Stolk. Filmhistoricus Klaas de Zwaan beschrijft de geschiedenis van de films over de Somme. (er was ook een Duitse versie) En ten slotte beschrijft onderzoeker Natalia Stachura hoe men in Nederlands-Indië de film ervaarde.

De DVD van Leo van Maaren brengt de tekst van het gedicht, gelezen door Krijn ter Braak, samen met beelden van de oorspronkelijke film. Het geheel staat onder redactie van Geert Buelens, hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Utrecht en publicist van onder andere Over de dichters van de Grote Oorlog (2008 Ambo).

Het boek is bijzonder door de samenvoeging van film, gedicht en essay in één uitgave. De toelichting is uitgebreid en draagt bij tot het begrip van het gedicht en het prille filmwezen tijdens de oorlogsjaren. Het bijzondere taalgebruik en de stijl, waarin het gedicht geschreven is (dat haaks staat op dat waar de Tachtigers voor stonden) hadden echter wat meer belicht mogen worden. En een reeks taalfouten ‘hen/hun haar/zijn’ had niet mogen voorkomen.

Het geheel geeft een bijzondere kijk op de Nederlanders tijdens de jaren van de Eerste Wereldoorlog en hun reactie op deze oorlog. De inleiding van Buelens vat het gedicht goed samen: Jac van Looy presenteert de Eerste Wereldoorlog als een spektakelstuk, dat finaal echter niet voor entertainment staat, maar voor onthutsing zorgde. De gebeurtenis promoveerde van grote veldslag tot humanitaire catastrofe voor de wereld. Aan die confronterende verantwoordelijkheid viel niet te ontsnappen, ook niet door een provinciaal. Daarom een paar laatste regels van het gedicht:
…
Doch in den nacht daarop ik droomde droef,
Dat ‘k eigenhandig in een tuin een mensch begroef
Tusschen het wuivelende gras,
En ik was
Die Doode zelf;
…

Plots hel het werd
Jacobus van Looy en de Battle of the Somme
Met een film van Leo van Maaren
Geert Buelens (redactie)
Uigever: Huis Clos
ISBN 989 90 79020 27 9
112 pagina’s met DVD
Prijs: 27,50

De trailer van Plots het hel werd