Geschiedenis.nl

Op 14 oktober 1943 vochten enige honderden Joden in het vernietigingskam Sobibor hun weg naar de vrijheid. Tijdens deze geplande opstand werden 11 SS-ers gedood onder wie de SS-Untersturmführer Johann Niemann. Hij was op deze dag de waarnemend commandant van het kamp. Hij werd doodgeslagen met een bijl, hetgeen het sein was voor een aantal Joden om de aanwezige Duitsers een voor een te doden en daarna te ontsnappen.

Johann Niemann was een man op de achtergrond. Je leest over zijn leven als kind op de boerderij, zijn eerste contacten met de NSDAP en zijn loopbaanontwikkelingen. Hoewel foto’s maken in de kampen streng verboden was, heeft hij zich hieraan niet gehouden. Dankzij zijn kleinzoon Lothar Kudlsik kwam een grote verzameling persoonlijke foto’s tevoorschijn, waar de familie weinig belang aan hechtte, want ze waren jarenlang weggestopt tussen allerlei familiepapieren. De verzameling, die bestaat uit 361 zwart-witopnamen van uiteenlopend formaat, tientallen aanvullende fotografische bronnen waaronder twee complete fotoalbums en nog wat losse foto’s uit andere kampen. Maar ook persoonlijke documenten en brieven van Niemann aan zijn vrouw. Kortom een unieke collectie waarmee het leven van een SS-er teruggeleid kon worden. De foto’s zijn schokkend omdat het grote leed van de Joden in Sobibor nauwelijks te zien is. Geen gaskamers, niets van de 170.000 mensen die vermoord, begraven en later verbrand werden. Niets van de vele juwelen, stapels kleding en andere geroofde persoonlijke bezittingen. Het zijn alledaagse kiekjes, die na grondige bestudering met uitgebreide toelichting in dit boek toch in het juiste perspectief geplaatst worden.

Sobibor ligt in het oosten van het huidige Polen en was een van de drie vernietigingskampen of beter dodenkampen Belzec, Treblinka en Sobinor, waar bij elkaar 1.8 miljoen Joden vermoord werden. De Joden kwamen eraan per trein en de meesten werden gelijk naar de gaskamers gevoerd. Voor sommigen werd de dood nog even uitgesteld: zij moesten helpen bij het sorteren van de goederen, hout uit de bossen halen voor de ovens en de lijken opruimen. Maar de Duitsers wilden geen getuigen bij Aktion Reinhardt, de benaming van het vernietigingsproject. De Joden die niet gelijk vergast werden, wisten dat.

Ze beraamden in oktober 1943 een grote uitbraak in het besef dat ze daarmee niet alleen hun eigen leven riskeerden maar ook die van de anderen die niet meededen. De wraakacties van de Duitsers waren bekend. Een voor een werden de Duitsers in een val gelokt en gedood. Niemann werd gevraagd om een dure jas te komen passen. Daarna werden de wapens van de Duitsers afgepakt en daarmee werd een run naar het prikkeldraad en de poort ondernomen. Driehonderd Joden lukten het om te ontsnappen, maar daarmee waren hun problemen nog lang niet opgelost. Veel Poolse burgers waren antisemiet en hebben ontsnapte Joden verraden. Hetzelfde gold voor de Poolse partizanen. Tot de weinige overlevenden na de oorlog behoorde de Nederlandse Selma Wijnberg. Maar hoe wrang. Toen zij (en haar man Chaim) eindelijk na vele ontberingen in haar woonplaats Zwolle aankwam, werd ze daar niet vriendelijk ontvangen. Integendeel:

Een andere schok was het nieuws dat van haar familie alleen zij en broer Bram de oorlog hadden overleefd. Daar kwam nog eens bij dat, aangekomen in woonplaats Zwolle, de Nederlandse overheid niet bereid was om Chaim, met wie Selma inmiddels was getrouwd, te erkennen als staatsburger. Hij moest het land uit, zo stond in een brief. Zeventig jaar later kon zij er nog kwaad over worden. “Chaim moest onderduiken in mijn eigen land! Ik haatte Holland en ik wilde er snel weer weg.”

Aldus Selma in een interview in Trouw. Zij overleed in 2018. Pas in 2015 heeft de Nederlandse regering haar excuses hiervoor aangeboden, wat ze overigens weigerde. Ook de Nederlander Jules Schelvis overleefde Sobibor. Van deze ontsnapping is een film gemaakt (te zien op Netflix). 

De foto’s en de fotoalbums worden in het boek uitgebreid toegelicht. Je ziet Niemann in gezellige bijeenkomsten met zijn kameraden staan praten en drinken en je kan zijn carrière met de foto’s volgen. Telkens zie je Niemann zelf op de foto’s staan, soms nadrukkelijk geposeerd zoals op de foto waarop hij trots te paard zit op het aankomstperron van het vernietigingskamp. Sobibor zie in de foto’s als een vriendelijk dorp met witte huisjes met wapperende vlaggen en een brandwachttoren.

Aanvankelijk werd Niemann te werk gesteld in Bernburg, waar AktionT4 uitgevoerd werd. Dit hield de moord in op 5.000 arbeidsonbekwamen of radicaal ongewensten. Een euthanasieprogramma voor psychiatrische patiënten en zieken, dat al in 1940 begon. Uiteindelijk werd hij in 1942 ondercommandant van Sobibor. Wegens “goede diensten” mocht Niemann en nog een paar collega’s met hun echtgenoten in 1943 een plezierreisje maken naar Berlijn. Als toeristen zie je de foto’s waarop de groep bezienswaardigheden bekijkt en een groepsfoto maakt.

Na de dood van Niemann, van wiens begrafenis ook foto’s gemaakt zijn, blijkt dat hij grote sommen geld aan zijn vrouw had overhandigd. De spaarbankboekjes getuigen daarvan. Het geld moet afkomstig zijn geweest van spullen waaronder geld en juwelen die de Joden bij zich droegen en die Niemann achterover gedrukt heeft. Daarmee pleegde hij ook nog eens verraad aan het Derde Rijk. En zijn vrouw moest geweten hebben waar het geld vandaan kwam.

De ontsnapping van de Joden uit Sobibor (en andere concentratiekampen) had ook gevolgen voor de Duitsers. Die beseften ondertussen wel dat ze geen sporen van de Holocaust moesten nalaten. Daarom werd Sobibor met de grond gelijk gemaakt en moesten de begraven lijken alsnog opgegraven worden en verbrand. Gelukkig staat er sinds kort een herdenkingsmonument.

Het Niemann Album is een indrukwekkend boek, waarbij de foto’s in schril contrast staan tot het bijbehorende verhaal. De uitgave is prachtig uitgevoerd en uitstekend gedocumenteerd. De lezer krijgt een scherp beeld van wat zich heeft afgespeeld in Sobibor en hoe de Nazi's hun verschrikkelijke taak volbrachten. Ik waardeer het boek op 5 sterren (van de 5).

Het Niemann Album. Foto’s van vernietigingskamp Sobibor
Martin Cüppers en anderen
Vertaald door Rob Pijpers
Uitgeverij Verbum in samenwerking met de stichting Sobibor
2020
Gebonden, 380 pagina's
€ 29,50
ISBN 9789493028357

De boekpresentatie in oktober 2020 (video van de uitgever).