Geschiedenis.nl

Het boek gaat over een soldaat die in België tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn geheugen heeft verloren en niets meer weet van het verleden. Na vier jaar in een gesticht verbleven te hebben, wordt hij herkend door zijn vrouw. Daarmee begint zijn leven opnieuw. Wie is hij en wat heeft hij meegemaakt?

De in Groningen wonende auteur, Anjet Daanje, pseudoniem voor Anjet de Boer (1965) heeft met dit boek de longlist Libris Literatuurprijs 2020 gehaald. Ze studeerde wiskunde en publiceerde meer romans, korte verhalen en filmscenario’s. Ze heeft zich verdiept in het leven van een Vlaamse soldaat uit Kortrijk vlak na de Grote Oorlog. Het boek draait om het thema identiteit.

De soldaat Noen Merckem wordt in december 1917 bij het plaatsje Merckem gevonden. Hij kon zich niet herinneren wie hij was, bij welk regiment hij hoorde, hoe oud hij was en waar hij woonde. De dokters waren ervan overtuigd dat hij niet gedeserteerd was en krankzinnigheid voorwendde. Allerlei therapieën werden tevergeefs geprobeerd. Hij verbleef vier jaar in een gesticht tussen andere soldaten met zware psychische problemen totdat een vrouw, Julienne, op bezoek kwam en hem herkende als haar man. Hij was sinds 1917 als vermist opgegeven, maar zij had heilig geloofd dat haar man nog leefde en ooit weer zou opduiken. Er waren wel meer vrouwen geweest die op zoek waren naar hun verdwenen echtgenoten. Julienne identificeerde haar man aan zijn litteken op zijn voorhoofd, veroorzaakt door een trap van een paard. Noen Merckem blijkt Amand Coppens te heten en wordt door zijn vrouw meegenomen naar hun woonplaats Kortrijk, waar ze een fotoatelier en winkel beheert. Amand blijkt twee kinderen te hebben, maar hij blijft zich een vreemde voelen. Niets in het huis komt hem bekend voor. Langzaamaan went hij aan de mensen en de omgeving.

Dag voor dag wordt beschreven. Zijn nieuwe gewoontes in het huis: opstaan, kolen scheppen, kachel aanmaken, water koken, zich om de beurt wassen in de keuken. Aanvankelijk slaapt Amand nog in de studio en zijn vrouw boven. Ze moeten aan elkaar wennen.

En hij ligt in het donker op de sofa onder haar naar zeep en wind en vocht ruikende lakens, en hij verlangt naar de vertrouwde oorlog van de nachtmerries en het geschreeuw van de mannen in het onrustige paviljoen, en in zijn hoofd vermengt het romantische slagveld zich met de angst in haar (Julienne) ogen [..] En hij schrikt wakker, om hem heen is het aardedonker, hij kan de streep van de lamp van de nachtbroeder niet vinden en ook de schaduwen die over de muren en het plafond behoren te spelen zijn zoen, en hij luistert […] En hij luistert en steekt de lamp aan, en griezelig reëel springt de wereld tevoorschijn alsof die in een hinderlaag op hem heeft liggen wachten, en de paniek verdwijnt niet…

Naarmate Amand zich meer thuis gaat voelen en (weer) naast zijn vrouw slaapt, komen de nachtmerries zijn rust bederven. Wat heeft hij in de oorlog gedaan? Zijn de vreselijke dromen gebaseerd op de werkelijkheid? Hij weet het niet. Wie was hij en wat heeft hij in de oorlog gedaan? Zijn vrouw vertelt hem over hun leven, maar ze blijkt niet altijd de waarheid te vertellen. Amand komt erachter dat zij gewonde Duitse soldaten heeft verzorgd.

Opmerkelijk is de stijl waarin het boek geschreven is. Bijna elke zin begint met het voegwoord En. De zinnen zijn lang en worden ook verbonden met en. Daaraan moet de lezer wennen. Het geeft een wat haastige en primitieve indruk aan het verhaal. Net als een kind dat steeds zegt: En toen…en toen…

Het boek is geschreven vanuit het perspectief van Amand in de hij-vorm. De lezer weet alles wat hij meemaakt, denkt, voelt en waar hij over droomt. Maar net als Amand niets over zijn verleden.

De dagen verlopen en Amand maakt regelmatig plezier met zijn vrouw. Hij staat op foto’s model in uniform voor overleden soldaten. Hun weduwen hebben daar geld voor over en Julienne werkt deze foto’s vakkundig bij. Dat levert geld waarmee ze zich enige luxe kunnen permitteren, zoals een fiets en op den duur een beter huis op de markt in Kortrijk. Ondertussen voelt Amand aankomen dat hij een tweede keer zijn geheugen gaat verliezen. En dat gebeurt ook. De geschiedenis herhaalt zich, al zijn de nachtmerries verdwenen, maar daarvoor in de plaats is bij Amand het idee opgekomen dat er een vrouw in Duitsland leeft, waar hij naar toe moet. Deze episode begint bij de biecht, waar Amand Julienne vertelt dat hij haar tijdens de oorlog haar met een ander heeft bedrogen en vormt de verrassende finale van het verhaal, wat ik hier niet verder wil verklappen.

De herinnerde soldaat is een pakkend verhaal. Hoewel de beschreven dagen op elkaar lijken en er, zeker in het begin, weinig gebeurt, voelt de lezer dat er iets niet klopt. Dat brengt spanning. Wie is Amand en wat heeft hij gedaan. Heeft hij een stervende makker gewurgd, zoals hij steeds droomt. De beeldspraak over een fotostudio met een soldaat als model is goed gekozen. Zij retoucheert zijn gezicht zodat het op de overleden echtgenoot van de klant gaat lijken. Een schitterende vondst. Het hoofdthema is het begrip identiteit, maar de liefde is net zo goed een belangrijk thema.
Julienne heeft alle begrip en geduld voor de psychische toestand van haar man. Ze geeft hem de ruimte maar is ook bezorgd als hij niet op tijd thuis komt.

Valt er dan iets aan het verhaal aan te merken? Zeker wel. De rol van de kinderen klopt niet. Ze worden te vaak aan hun lot overgelaten, terwijl Julienne en Amand zich met elkaar bezighielden. Bijvoorbeeld als ze samen op zondag gaan fietsen. Ook is het vreemd dat Amand als Belgische soldaat gevonden wordt bij Merckem en daar gevochten zou hebben, terwijl het Belgische leger zich tot 1918 rustig heeft gehouden in een piepklein gebied rond Nieuwpoort. Bij Merckem vochten alleen Franse en Engelse soldaten. En dan de herkenning van Amand door zijn vrouw aan een litteken boven zijn slaap geeft ook te denken.

Daanje heeft het zich wel moeilijk gemaakt om als Groningse het verhaal van een Vlaming te willen vertellen. Heel precies heeft ze de straten en gebouwen rond 1921 in Kortrijk en Ieper bestudeerd, maar ze heeft niet zo goed gelet op de Vlaamse taal die de hoofdpersonen spreken.

Samenvattend: een bijzonder verhaal in een eigen stijl geschreven met een verrassende ontknoping.

De herinnerde soldaat
Anjet Daanje
Uitgeverij Passage, Groningen
2019, 4e druk sep 2020
Paperback, 536 pagina's
€ 24,90
ISBN 9789054523673

 Anjet Daanje vertelt over De herinnerde soldaat: