Geschiedenis.nl

De laatste decennia is afdoende aangetoond dat de val van het Romeinse Rijk geen tijd inluidde van armoede, barbarij en cultureel verval. Integendeel, te midden van de ruïnes van villa’s en steden, bloeiden nieuwe samenlevingen op. De volksverhuizingen waren niet zo omvangrijk als ze eens werden bestempeld en de samenleving en economie speelden zich niet slechts af op lokaal niveau. Er waren immers uitgebreide netwerken. En wat munten en sieraden betrof: het was goud dat er blonk.

Nu dit inzicht langzaam maar zeker doordringt tot buiten de wetenschappelijke wereld, pleitten de auteurs in Rijkdommen van ver voor een nieuwere visie op de vroege middeleeuwen in Noordwest-Europa. Niet de elite, maar de landelijke bevolking was de motor achter de economie. De ‘gewone vroege middeleeuwer’ had toegang tot exotische goederen en kleurde daarmee de cultuur.

Invloedrijke plattelandsbevolking
Aan de basis van Rijkdommen van ver ligt het ‘Rural riches’-project waarvoor tal van archeologische gegevens zijn verzameld om een helder beeld te krijgen van de invloed van de plattelandsbevolking op de samenleving. Het project stond onder leiding van hoogleraar middeleeuwse archeologie Frans Theuws, die ook de redactie van dit boek voor zijn rekening nam. Resultaat van het onderzoek kan leiden tot een nieuw wetenschappelijk uitgangspunt waarin de vroegmiddeleeuwse samenleving niet zozeer vanuit de elite (top-down) maar vanuit de plattelandsbevolking (bottom-up) wordt bekeken.

Het onderzoeksgebied is Noordwest-Europa. Het is de tijd waarin het Merovingische Rijk floreerde. De Merovingische vorsten vormden de dynastie die, na het wegvallen van het centrale Romeinse gezag, er in de vijfde en zesde eeuw in slaagde om vanuit Noord-Gallië een groot gebied onder haar hoede te krijgen. Het machtsgebied strekte zich uit tot in onze streken, wat de vele vondsten uit Nederlandse bodem verklaart die in het boek zijn afgebeeld.

In het Merovingische Rijk liepen nog de wegen die de Romeinen hadden aangelegd, maar het waren bovenal de waterwegen die als levensaders door het landschap stroomden en een netwerk vormden. Dit netwerk zorgde ervoor dat ervoor dat iedereen toegang had tot transportmogelijkheden en tot de goederen die via deze modaliteit werden aangeleverd. Daar werd dan ook dankbaar gebruik van gemaakt.

Rituele economie
Materiaal en voorwerpen uit gebieden als India, Pakistan en het Byzantijnse Rijk waren toegankelijk voor brede lagen van de bevolking, volgens de auteurs. Dat wijst erop dat grondstoffen en goederen in ruime hoeveelheden verscheept werden en beschikbaar waren voor afnemers in Noordwest-Europa. Rechtstreekse verbindingen tussen Europa en het verre Azië waren er niet, maar handel van haven tot haven maakte een globale economie mogelijk.

De goederen van ver werden niet zomaar aangeschaft. De exotische objecten lijken doelbewust te zijn aangeschaft vanwege hun symbolische waarde. Zij werden – al dan niet lokaal bewerkt – als grafgiften meegegeven aan overledenen. "Vanwege de economische groei die de vroegmiddeleeuwse economie doormaakte als gevolg van de grootschalige handel in objecten, kunnen we de economie van de Merovingers classificeren als een ‘rituele economie’."

Vakwerk als grafgift
Opvallend is de diversiteit van de objecten die als grafgiften aan de bodem werden toevertrouwd. Dat geldt zeker voor kralen die van verschillende soorten materiaal werden gemaakt, waaronder barnsteen en glas. "Glazen kralen worden met honderden of zelfs duizenden gevonden op de Merovingische begraafplaatsen. De variatie in kleuren en vormen is enorm." Niet alleen het gebruikte materiaal – en dus het herkomstgebied – kent een grote verscheidenheid, ook de wijze van bewerking varieert. Er zijn fibula’s met een enkele granaat die eenvoudig is ingelegd, tot sierspelden waarbij een edelsmid specialistisch vakwerk heeft geleverd door tientallen granaten te verwerken.

Dat zo’n kostbaar object of een bepaalde samenstelling van grafgiften de archeoloog niet mag verleiden tot de gedachte dat er wel iemand uit de elite begraven zal zijn, benadrukt Frans Theuws in zijn bijdrage over de gordelgarnituur van Geldrop. De garnituur die de riem versierde, bestond uit ruim twintig verschillende onderdelen, riembeslagen en riemtongen, die alle gedecoreerd waren. De vondst van een ruiterspoor in het graf waarin ook de garnituur lag, maakt van de dode nog geen ruiter; evenals dat de schildknop van hem geen krijger maakt, waarschuwt Theuws. "Het is echter van belang dat we hoogstwaarschijnlijk te doen hebben met een bewoner van een normale agrarische nederzetting die op zijn erf is begraven. Niets wijst erop dat het een aristocraat of een anderszins in de regio hooggeplaatst persoon was."

Nieuw perspectief op de vroege middeleeuwen
Rijkdommen van ver is een aantrekkelijke en toegankelijke manier om bekend te raken met een nieuw perspectief op de vroege middeleeuwen. Na een inleidend hoofdstuk over de sporen van een welvarende bevolking in Merovingisch Noord-Gallië worden er vijf archeologische vondstgroepen beschreven die als bewijsvoering dienen voor de bepalende rol die de rurale bevolking speelde in de samenleving en handel. Dat zijn:
- granaat
- munten uit het Middellandse Zeegebied
- kralen
- gordelgarnituur uit Geldrop
- zwaarden in rivieren.

De beschrijvingen van de verschillende voorwerpen zijn rijk geïllustreerd met voorwerpen, foto’s van archeologen en 're-enactors' in actie, en kaarten waarop data inzichtelijk zijn gemaakt, zoals de verspreidingsgebieden van munten in de zesde en zevende eeuw. In ieder hoofdstuk is er speciale aandacht voor opmerkelijke vondsten in Nederland en Vlaanderen. Dat geldt bij granaat bijvoorbeeld voor de fibula van Wijnaldum en de gouden mantelspeld uit Broechem.

Frans Theuws, redactie
Rijkdommen van ver. Handelsnetwerken in de vroege middeleeuwen
Utrecht 2023
108 pag.
ISBN 978-90-5345-604-0
€ 19,95
Stichting Matrijs