Geschiedenis.nl

Denis Mack Smith schreef in 1956 een biografie van de Italiaanse volksheld Giuseppe Garibaldi. Ik kreeg de Italiaanse uitgave van 1993 in handen en op reis door 'de hak van de laars' (Salento) maakte ik nader kennis met 'de held van twee werelden'. 

Giuseppe Garibaldi (Nice, 1807 - Caprera, 1882) was een Italiaanse volksheld en mede-grondlegger van de Italiaanse eenheidsstaat (1861). Van jongs af aan was hij gefascineerd door patriottisme, vrijheid en sociale rechtvaardigheid. Een stevige ideologische onderbouwing was er niet. Hij voelde zich wel verwant met (radicale) democraten en socialisten, maar zag ook in de koning van Sardinie-Piemonte, Victor Emanuel, een sterke figuur die de Italiaanse eenheid tot stand zou kunnen brengen. Met parlementen had hij niet zoveel. De Nederlandse manier van politiek bedrijven (het poldermodel) zou hij afschuwelijk hebben gevonden. 

Garibaldi werd in 1807 geboren in Nice, stad aan de zee, in een familie van zeevaarders, vissers en kooplieden. Waarschijnlijk is hij al jong naar zee gegaan zonder veel opleiding. Hij had zeker belangstelling voor literatuur en geschiedenis zoals blijkt uit de inventaris van zijn bezittingen op Caprera. Mack Smith vertelt dat hij aan het einde van zijn leven de wens uitte om niet begraven te worden maar gecremeerd op de wijze van Griekse en Romeinse helden: op een brandstapel in de open lucht. Uiteindelijk is dat niet doorgegaan en misschien is dat maar goed ook want nu kunnen we op Caprera nog zijn graf bewonderen.

Het vuur voor vrijheid in het algemeen en de Italiaanse onafhankelijkheid in het bijzonder moet al vroeg bij hem zijn ontstoken. De jonge Garibaldi raakte in de ban van de Jong Italie-beweging onder leiding van de radicale republikein Mazzini (1805 - 1872). Als gevolg daarvan nam hij deel aan een bij voorbaat kansloze revolutionaire opstand in Genua in 1834. Hij vluchtte maar werd als verrader ter dood veroordeeld en zag zich gedwongen uit te wijken naar Zuid-Amerika. Tussen 1835 en 1847 verbleef Garibaldi eerst in Brzailie en Mexico en later in Urugay. Ook hier nam hij deel aan gevechten 'voor vrijheid en recht' al slaagde hij er nooit in een definitieve overwinning te boeken. Wel werd hij beroemd als talentvol guerrilla-leider en onbaatzuchtige idealistische revolutionair. 

1848 was een revolutiejaar in Europa. De oude monarchien wankelden en liberalen leken overal door te breken. Het Italiaanse grondgebied was deels in handen van buitenlandse heersers. In het noorden (Veneto) was Oostenrijk de baas, in het zuiden (het koninkrijk van de Twee Sicilien) waren de Spaanse Bourbons de heersers en in midden-Italie had de paus het voor het zeggen, met Rome als hoofstad. Radicale Republikeinen namen begin 1849 de macht over in Rome en vestigden er een republiek. De paus riep de hulp in van de Franse president Napoleon (de latere keizer Napoleon III, een neef van Napoleon I) en deze stuurde troepen naar Rome. Garibaldi, inmiddels teruggekeerd naar Italie, voerde een korte maar hopeloze strijd tegen de Franse overmacht en vluchtte naar San Marino om vervolgens opnieuw in ballingschap te gaan. Tussen 1850 en 1854 verbleef hij onder meer in Noord-Amerika en Peru. 

Intussen was Garibaldi beroemd geworden. Zijn passie voor de totstandkoming van een verenigd Italie met Rome als hoofdstad dwong bewondering af. Te meer daar hij met slecht uitgeruste vrijwilligers toch militaire successen tegen veel sterkere tegenstanders wist te boeken. Een bekend patroon uit zijn avonturen in Mexico en Urugay. Daarbij was hij ongevoelig voor corruptie en deed hij geen concessies aan politieke tegenstanders.

In 1854 kreeg hij gratie van Victor Emanuel en vertrok Garibaldi opnieuw naar Europa. Samen met eerste minister Cavour probeerde koning Victor Emanuel Garibaldi voor zijn karretje te spannen. Zowel Cavour als Vicot Emanuel streefden naar Italiaanse eenheid maar vreesden een fatale oorlog met Oostenrijk of Frankrijk. Gelukkig voor Sardinie-Piemonte waren Frankrijke en Oostenrijk ook elkaars tegenstander zodat hier genoeg ruimte lag voor politieke intriges.

Garibaldi vervulde in dat spel de rol van joker. Hij kon worden ingezet als het nodig was maar de regering van Sardinie-Piemonte kon hem ook weer keihard laten vallen als dat politiek beter uitkwam. Garibaldi had dat misschien wel door maar het kon hem blijkbaar niet schelen. Hij liet zich daarbij meer leiden door Victor Emanuel dan door Cavour. De laatste had ook nog met het parlement van doen en had weinig speelruimte. Het lijkt erop dat Victor Emanuel een dubbelspel speelde door tegenover Garibaldi net te doen alsof hij meer mogelijkheden had om snel tot een Italiaanse eenheidsstaat te komen. 

Tussen 1854 en 1862 leek Garibaldi zijn levenswerk te voltooien. Met duizend getrouwen landde hij in mei 1860 op Sicilie (la spedizione dei Mille) en wist daar een volksopstand tegen de Bourbons te ontketenen. Hij stak over naar het vasteland en veroverde Napels, de hoofdstad van het Koninkrijk van de twee Sicilien. Nu lag de weg vrij naar het noorden, naar Rome, om daar de paus te verdrijven en zo Rome tot hoofdstad van Italie te maken. Cavour en Victor Emanuel vreesden echter een confrontatie met Frankrijk (Franse troepen beschermden de paus) en wisten Garibaldi over te halen zijn troepen af te danken en de macht (Garibaldi had zichzelf tot dictator uitgeroepen in naam van de koning) aan Victor Emanuel over te dragen (december 1860). 

Garibaldi's rol leek daarna uitgespeeld maar hij zelf zag dat anders. Rome moest en zou veroverd worden op de paus en de Franse troepen en de Oostenrijkers moesten uit Veneto verjaagd worden. Maar Victor Emanuel en Ricasoli (de opvolger van de in 1861 overleden Cavour) vonden dat roekeloze politiek. In 1862 landde Garibaldi opnieuw in Sicilie om zijn kunststuk van twee jaar eerder te herhalen. Het is onduidelijk of hij hierin deels gesteund werd door zijn regering. Mack Smith ziet wel aanwijzingen dat Garibaldi op zijn minst niets in de weg werd gelegd vanuit Turijn (op dat moment de hoofdstad) maar denkt ook dat de roem Garibaldi mogelijk naar het hoofd was gestegen en dat hij zonder meer uitging van een volksopstand door heel Italie die zijn weerga niet kende: "Roma o morte!"

Die opstand bleef echter uit en de regering gaf opdracht om Garibaldi en zijn volgelingen te stoppen. In Turijn zat men niet te wachten op een oncontroleerbare revolutionaire golf en een confrontatie met Frankrijk of Oostenrijk. Na de oversteek van Messina naar Calabrie werd Garibaldi door een Italiaanse strijdmacht aangevallen. Hij raakte bij Aspromonte gewond en werd gearresteerd. Soldaten uit het reguliere Italiaanse leger die zich hadden aangesloten bij Garibaldi werden zonder pardon geexecuteerd wegens landverraad. Dat lot bleef Garibaldi bespaard want daarvoor was hij inmiddels te groot geworden. 

Na 1862 verbleef Garibaldi vooral op zijn kleine landgoed op Caprera, een eiland aan de noordkust van Sardinie. Hij was wereldberoemd en werd een ware volksheld. In 1864 bracht hij in Londen grote menigten op de been. Zowel de Engelse als de Italiaanse regering hadden daar een dubbel gevoel bij. Wanneer de vonk daadwerkelijk oversloeg bij de massa konden er mogelijk vreemde dingen gebeuren. Bijzonder is dat Garibaldi zich in Londen ook liet feteren in hogere kringen en veel indruk maakte bij sommige adellijke dames. 

In 1867 kwam hij opnieuw in actie om Rome op de paus te veroveren. Italie was er een jaar eerder in geslaagd Venetie ten koste van Oostenrijk bij het koninkrijk te voegen en Rome leek de logische volgende stap. De volksopstand waarop Garibaldi gehoopt had bleef uit (net als in 1862) en zijn kleine strijdmacht werd verslagen door de Franse troepen die nog steeds de paus beschermden. In 1870 slaagde Italiaanse troepen er wel in om de paus zijn stad af te nemen. De Franse troepen waren door Napoleon III teruggetrokken wegens de oorlog tegen Pruisen en daarmee was de stad onverdedigbaar geworden. 

Opmerkelijk is dat Garibaldi en zijn zonen Menotti en Riciotti zich ook aansloten bij het Republikeinse (dit was na de slag bij Sedan en het aftreden van Napoleon III) Franse leger als vrijwilligers in de oorlog tegen Pruisen (1870 - 1871). Zij waren onderdeel van de Armée des Vosges. Garibaldi was toen al 64, geplaagd door reumatiek en waarschijnlijk niet meer als soldaat inzetbaar, maar toch aanvoerder van het vrijwilligersbataljon. In mei 1871 moest Frankrijk zich gewonnen geven bij de Vrede van Frankfurt. Garibaldi keerde terug naar Caprera. Dit was zijn laatste militaire actie. 

De laatste jaren (1872 - 1882) bracht hij door op Caprera temidden van zijn familie die inmiddels behoorlijk was uitgedijd. Met zijn eerste vrouw Anita had hij vijf kinderen, met zijn derde vrouw Francesca (het huwelijk werd pas in 1880 officieel) drie kinderen en met zijn huishoudster Battistina (geen huwelijk) een kind. Het zou mij niet verbazen als er nog wat ander nageslacht was verwekt.

In 2018 was ik in het Garibaldi Museum op Caprera en we kregen daar een rondleiding. De gids toonde ons vol trots de kamers waarin Garibaldi had rondgelopen. Pronkstuk was zijn sterfbed, dat op zijn verzoek voor het raam was geplaatst met uitzicht op zee. Zo kon hij, in zijn laatste uren, toch nog uitkijken op datgene waarmee hij vanaf zijn jeugd vertrouwd was geweest. 

Rechts: Sterfbed Garibaldi met uitzicht op zee. Foto van de auteur, 2018.

Slot
De fascinatie van zijn tijdgenoten voor Garibaldi is begrijpelijk. Deze man was bereid te sterven voor zijn hoge idealen. Hij gaf niet om geld, macht en roem en voelde zich thuis tussen 'gewone mensen'. Tegelijkertijd werd hij slachtoffer van allerlei politieke spelletjes die achter zijn rug werden gespeeld door zijn koning Victor Emanuel en diens eerste ministers. Toch was hij de directe oorzaak voor de totstandkoming van de Italiaanse eenheid in 1861. Zijn landing op Sicilie en zijn zegetocht naar Napels maakte de weg vrij voor de inhuldiging van Victor Emanuel II als eerste koning van het verenigde Italie. 

Neem daarbij zijn imposante verschijning en heroische uitstraling: lange haren, stevige baard, blauwe ogen, Griekse neus, eenvoudig maar opvallend gekleed in een soort poncho over zijn rode hemd en op zijn hoofd een berretto. Althans, zo staat hij op de omslag van het boek van Denis Mack Smith. Achterin het boek staan ooggetuigenverslagen van personen die hem hebben ontmoet en zeer onder de indruk van hem waren, zoals Alexandre Dumas en George Sand. Ook uit een lange necrologie in The Times blijkt de status van Garibali: een held van mythische proporties. En eigenlijk is hij dat nog steeds. Als je in Italie hebt rondgereisd weet je dat er in elke stad een piazza Garibaldi of via Garibaldi te vinden is, meestal inclusief standbeeld,  en in bijna elke stad vind je een muurtegel met inscriptie: "Hier overnachtte Giuseppe Garibaldi en sprak hij de volgende morgen de bevolking toe vanaf het balkon." 

Intussen wel jammer dat hij niet als Patroclus of Caesar op een brandstapel is beland. Maar de ruwe grafsteen waaronder hij zou moeten liggen past hem ook heel goed. Let op de harp (symbool voor de zeeman) op de tombe. 

Het graf van Garibaldi bij zijn huis op Caprera ('Compendio Garibaldino di Caprera'). Foto van de auteur, 2018.

Denis Mack Smith
Garibaldi
1993
Mondadori
299 pagina's
ISBN 9 788804 457978